U Bướu Sản Xuất Prolactin

Một thính giả hỏi về chứng prolactin cao trong máu và điều trị bằng thuốc bromocriptine.

Hormon Prolactin: Ở dưới đáy não bộ của chúng ta có một tuyến yên (pituitary gland, hypophysis) lớn chừng bằng hạt đậu phụng (chừng 1 cm, nặng chừng ½ gram) nhưng rất quan trọng, và là "bá chủ" (master gland) của mọi tuyến trong cơ thể. Nó được bố trí trong một hốc xương hình giống như cái yên (ghế) kiểu Thổ Nhĩ Kỳ (sella turcica), nên gọi là tuyến “yên”. Nó tiết ra những hormon phụ trách rất nhiều cơ năng quan trọng: tăng trưởng, sinh dục (sex), các hoạt động biến dưỡng khác, cơ năng thận (vasopressin giữ nước lại trong cơ thể), co bóp tử cung (oxytocin). Nó điều khiển các tuyến như giáp trạng (thyroid) ở cổ, buồng trứng, dịch hoàn, vỏ thượng thận (adrenal cortex). Tuyến yên tiết vào dòng máu một hormon tên là prolactin có tác dụng kích thích sự tăng trưởng của vú và làm vú sản xuất sữa trong lúc và sau khi sanh. Tuy nhiên prolactin cũng tác dụng trên các tuyến sinh dục (gonad) cũng như gan và tuyến lâm ba (lymphoid).

Điểm này để giải thích tại sao, lúc chất prolactin tăng quá cao ngoài thời gian hậu sản, người bịnh lại có những triệu chứng đa dạng.

Fig 1: Tuyến yên gồm phần trước (thuỳ trước, anterior lobe) và phần sau (thuỳ sau, posterior lobe), nằm trong hốc xương gọi là sella turcica; phía trên có optic chiasma nơi mà 2 giây thần kinh thị giác giao nhau. Lúc tuyến yên quá to, hai giây thần kinh này bẹ chèn ép làm thị giác bị ảnh hưởng (thị trường bị thu hẹp [visual field defect]). (Source: Gray Anatomy/Wikipedia)

Prolactin máu cao (Hyperprolactinemia):

Người bịnh có prolactin cao đa số là do một u (bướu) tuyến (adenoma) của tuyến yên sản xuất prolactin (pituitary lactotroph adenomas producing prolactin); loại u này chiếm 40% của các u tuyến yên.

(Ở Mỹ, giải phẫu tử thi cho thấy 6-25% có u tuyến yên nhưng đại đa số chỉ nhỏ thôi, không gây triệu chứng. Trong 100 ngàn người mới có 14 trường hợp có triệu chứng, cần phải chữa.)

Có những trường hợp prolactin cao do một thuốc bịnh nhân dùng gây ra (ví dụ thuốc chữa bịnh tâm thần (antipsychotic, vd risperidone), thuốc trị trầm cảm, thuốc ma tuý (opioid), hay có trường hợp không giải thích được (idiopathic hyperprolactinemia).

Ở phụ nữ, trong đa số trường hợp, các triệu chứng như bịnh hiếm muộn (không có con được), tắt kinh (amenorrhea), kinh nguyệt thưa thớt (oligomenorrhea) , cọng với vú chảy sữa (galactorrhea, sữa tự nhiên chảy, hay nặn ra sữa) làm người bịnh đi khám, và đa số những người này (75%) bị chứng prolactin cao.

Ở nam giới, triệu chứng xuất hiện trễ hơn, khó đoán hơn, và đa số u tuyến yên lớn hơn là ở phái nữ tuy đa số bịnh nhân u tuyến yên là phụ nữ.

Nam giới đến khám vì bịnh liệt dương (impotence, erectile dysfunction), mất thú vui nhục dục (libido), nhức đầu và mờ mắt (visual field defects) do tác dụng của u trên áp suất trong sọ và do u tuyến yên đè lên trên đường đi của hai thần kinh thị giác giao với nhau thành hình chữ X ngay phía trên tuyến yên (optic chiasma) (phía dưới não bộ). Bác sĩ thử máu sẽ thấy prolactin lên cao và chụp hình MRI có thể sẽ thấy u tuyến yên đè lên thần kinh thị giác (optic nerve). Đàn ông hiếm khi bị mang chứng vú lớn như vú phụ nữ (gynecomastia). Nếu u prolactin xảy ra trước tuổi dậy thì, người con trai lơn lên có hình dạng của thân thể phụ nữ với bộ phận sinh dục không phát triển (dịch hoàn teo).

Chữa thuốc

Đa số các u tuyến yên sản xuất prolactin không phải là ung thư. Chữa thuốc có tác dụng trên các thụ thể dopamine (cũng dùng chữa bịnh Parkinson) giúp cho u này teo nhỏ lại, mức prolactin trong máu giảm đi.

Bromocriptine (Parlodel) là thuốc phổ biến nhất, uống mỗi ngày. Cabergoline (Dostinex) mới hơn, đắt hơn và chỉ cần uống 2 lần/tuần, ít biến chứng hơn.

Pergolide bị ngưng dùng ở Mỹ vì làm tổn thương van tim.

Bác sĩ theo dõi mức prolactin trong máu xem có giảm không, theo dõi u tuyến yên bằng MRI, và có thể đo testosteron (hormon nam) có tăng lên về mức bình thường chưa nếu là bịnh nhân nam rối loạn về tính dục.

Trị liệu kéo dài 12-24 tháng , sau đó bác sĩ quyết định tiến hành hay không tuỳ trường hợp, tuỳ u to hay nhỏ, tuỳ theo bịnh nhân có phản ứng phụ nhiều hay ít. Chừng 1/6 bịnh nhân giữ được mức prolactin bình thường sau khi ngưng thuốc.

Các trị liệu khác: giải phẫu, xạ trị nếu cần thiết.

U tuyến sinh prolactin quá lớn đè lên trên phần còn lại của tuyến yên, làm giảm sản xuất các hormon khác phụ trách kích thích tăng trưởng (GH/growth hormone), các tuyến thượng thận (adrenocorticotropic hormone), tuyến giáp (TSH), dịch hoàn hay buồng trứng (LH, FSH), làm suy nhựoc các cơ năng này. Chữa thuốc làm u teo lại có thể đảo ngược các triệu chứng như khô âm đạo phụ nữ, bất lực nam giới, giảm ý muốn nhục dục (decreased libido), suy cơ năng tuyến giáp.

Tác dụng phụ Bromocriptin (theo WebMD):

• • Buồn nôn, nôn, chóng mặt, buồn ngủ, mệt mỏi, táo bón, hoặc nhức đầu có thể xảy ra.
  • Một số người dùng bromocriptin ngủ quên trong các hoạt động hàng ngày thông thường của họ (chẳng hạn như điện thoại, lái xe). Trong một số trường hợp, bịnh nhân ngủ gục đột ngột. Tác dụng ngủ có thể xảy ra bất cứ lúc nào khi điều trị với bromocriptin, ngay cả khi đã dùng thuốc này trong một thời gian dài. Nếu cảm thấy buồn ngủ hoặc ngủ quên trong ngày, không lái xe hoặc tham gia các hoạt động có thể nguy hiểm khác cho đến khi thảo luận về hiệu ứng này với bác sĩ. Nguy cơ về hiệu ứng gây buồn ngủ này cao hơn nếu uống rượu hoặc các loại thuốc khác có thể làm buồn ngủ.
  • Thuốc này có thể làm tăng hoặc giảm huyết áp. Giảm huyết áp thường xảy ra khi lần đầu tiên bắt đầu dùng thuốc, khi liều thuốc tăng lên, hoặc khi ngồi dậy đột ngột. Tác dụng này có thể gây chóng mặt, chóng mặt và ngất xỉu. Để giảm thiểu nguy cơ chóng mặt và chóng mặt, hãy đứng dậy chậm khi đứng từ vị trí ngồi hoặc nằm.
  • Liên lạc với bác sĩ ngay nếu có phản ứng phụ nghiêm trọng, bao gồm: đau lưng, sưng chân / mắt cá / chân, dấu hiệu vấn đề về thận (như thay đổi lượng nước tiểu); chảy nước mũi dai dẳng; đau bụng trầm trọng, táo bón; phân có máu; nôn mửa chất đen giống như bã cà phê; lạnh, tái xanh, tê tay chân; thay đổi về tâm thần / tâm trạng (như lo lắng, lú lẫn, ảo giác, bồn chồn); cơn thôi thúc bất thường ( “strong urges”, chẳng hạn như hăng máu cờ bạc, tình dục); nhịp tim chậm / nhanh / không đều.
  • Phản ứng phụ nghiêm trọng, bao gồm: nhức đầu nghiêm trọng hoặc dai dẳng, động kinh; nói khó khăn; suy nhược một bên cơ thể; thay đổi thị lực (giảm thị lực); đau ngực / hàm / tay trái; khó thở.
  • Phản ứng dị ứng rất nghiêm trọng với bromocriptin rất hiếm. Tuy nhiên, khám bác sĩ ngay nếu thấy bất kỳ triệu chứng nào của phản ứng dị ứng nặng, bao gồm: phát ban, ngứa / sưng (đặc biệt là mặt / lưỡi / cổ họng), chóng mặt nghiêm trọng, khó thở.

Tất cả thông tin trên đây có tính cách giúp chúng ta cùng học hỏi một vấn đề thú vị của sức khoẻ và bịnh tật nói chung. Bịnh nhân tuyệt đối cần tuân theo mọi hướng dẫn của chuyên viên điều trị của mình. Chúng ta không biết chính xác một cá nhân nào đó có bịnh gì và không can thiệp vào trường hợp cá biệt.

Bác sĩ Hồ Văn Hiền

HT

Ngày 8 tháng 4 năm 2018

(Edited for Langhue.org 4/23/18)

Reference:

1)Hyperprolactinemia Medication

Author: Donald Shenenberger, MD

https://emedicine.medscape.com/article/121784-medication

2)https://www.webmd.com/drugs/2/drug-5565-7/bromocriptine-oral/bromocriptine-oral/details