"Tôi là một người trong tay không lấy một tấc sắt, trên mặt đất không có chỗ nào dừng chân. Chẳng qua mình là một thằng tay không, chân trắng, sức yếu, tài hèn lại đòi vật lộn với hùm beo có nanh dài, vuốt nhọn. Dù sao mặc lòng, tôi vẫn cứ hăng-hái đi tới. Tôi vẫn muốn đổ máu ra mua Tự-Do "

** Phan Bội Châu **

 

Thần Khúc Dante Địa-Ngục (bài 5 Thi Ca Khúc X, XI, XII)

 

NHỮNG KHÚC CA THẦN DIỆU
DANTE ALIGHIERIE ( 1365-1321)

ĐỊA   NGỤC

THI CA KHÚC X

Tầng Địa Ngục thứ sáu. Những người dị giáo trong các nấm mồ lửa đỏ.

Dante gặp kẻ thù chính trị phe mình, Farinata, Cavalcante thủ lãnh phe Ghiberlini. Gặp cha người bạn thân Guydo.

Bây giờ bí mật đường vào,

Giữa tường thành những khổ đau cực hình.

Thầy đi, tôi sát gót chân :

Hỡi Thầy đức độ cao ngần gương soi.

Về miền vô đạo theo người.

Con còn muốn biết, lòng thời khát khao.

Hồn ma trong mộ ra sao ?

Nắp hòm đã mở, thể nào nhìn xem ?

Nắp bật dậy chẳng ai canh.

Thầy rằng : Sẽ đóng, mộ không còn gì.                                10

Từ Josaphat chúng về đây,*

Xác thân đã bỏ lại nơi dương trần.

Với Epicure cùng môn sinh,*

Nghĩa trang của họ nằm cùng một bên.

Họ chết cả xác lẫn hồn.

Và còn câu hỏi con còn đặt ra,

Trả lời tức khắc đây là :

Con còn dấu diếm với ta những điều.

Thưa rằng: Con chẳng dấu điều.

Chẳng qua vì sợ quá nhiều lời thôi.                                      20

Từ lâu Thầy dạy con lời,

Người Toscan dám đến thành nơi lửa hồng,

Với lời đúng đắn nói năng,

Thầy ơi, xin hãy tạm dừng chân đây.

Lời thanh cao trong sáng này,

Thuở Thầy sinh đất nước đầy cao sang.

Với người tôi có khắc nghiêm ?

Một lời đột ngột lạ lùng vang lên.                                30

Từ một mồ, tôi đang gần,

Khiến tôi kinh sợ, sát gần Thầy tôi.

Thầy rằng : Sao lại quay đi ?

Farinata đó, nhìn kìa , đứng lên.*

Thấy từ đầu đến thắt lưng.

Mắt tôi chú ý hướng nhìn xem sao.

Hắn ưởng ngực, trán ngẫng cao,

Xem thường địa ngục ra sao chẳng màng.

Thầy người dũng cảm kiên cường,

Đẩy tôi phía hắn giữa bên mộ phần.                                     40

Bảo rằng : Cẩn thận nói năng.

Và tôi đến hắn gần bên tức thì.

Hồn nhìn tôi, vẻ khinh khi,

Hỏi nơi sinh gốc gác gì mẹ cha ?

Còn tôi chìu ý hắn ta,

Thổ lộ tất cả, chẳng là dấu chi.

Hồn nghe xong chợt nhíu mi,

Chống ta kịch liệt, bọn này hại ta.

Chống họ hàng, phe đảng ta,

Thế nên ta đã đuổi ra hai lần.                                               50

Tôi rằng : Bị đuổi hai lần,

Hai lần họ khắp bốn phương trở về,

Thuật này, ông học nhiêu khê.

Đúng thì lúc đó mồ kề gần bên,   

Nhô lên một hồn đến cằm,

Nhỏm bằng đầu gối, tôi thầm đoán ra.

Đảo con mắt, nhìn quanh xa.

Như xem muốn biết ai qua đây cùng.

Khi điều nghi ngại tiêu tan,

Khóc rằng : Siêu việt, tài tình thật thay !                      60

Người xuống ngục tối tăm này,

Con ta đâu, chẳng xuống đây cùng người ?

Tôi rằng : Chẳng xuống mình tôi,

Người đằng kia đó, dẫn tôi nơi này.

Guido không tin nơi đây,*

Trước đây, tính nó chẳng chi bận lòng.

Tôi đoán khi biết tên ông,

Thế nên chu đáo, suốt thông trả lời.                

Nhưng hồn phắt dậy : Thế nào !

“Trước đây” mi nói, nó sao, có còn ?                                     70

Mắt trông thấy nắng dịu dàng.*    

Và hồn nhìn thấy tôi còn nguôi ngoai,

Cần thời gian câu trả lời,

Hồn đà ngã xuống, biến nơi chốn nào.

Nhưng hồn kia dáng lớn cao,

Vẫn đứng yên chẳng chút nào đổi thay,

Lưng thẳng, chẳng động mảy may,

Tiếp tục câu chuyện hỏi ngay lúc đằu:

Nếu phe ta chẳng học gì nào,

Như lời người nói, hơn đau nhục hình.                                  80

Dù sáng hơn năm mươi lần,

Hằng Nga thần nữ sáng ngần nơi đây.*

Người sẽ hiểu khó khăn này,

Mong người thấy nắng dịu soi cõi trần.

Nói ta : đời quá ác nhân,

Từng điều luật chống họ hàng nhà ta.

Tôi rằng : Cuồng sát ác ma,

Đã làm nhuộn đỏ Arbia một dòng.*

Vang lời cầu nguyện thánh đường,                                       90

Lắc đầu rồi thở dài hồn nói thêm:

Chẳng ta có mặt trong hôm,

Chẳng là vô cớ phải tham dự vào,

Nhưng đúng, chỉ mình ta sao ?

Phá Firenze mọi người đều chủ trương.

Mình ta bảo vệ kỷ cương,

Cầu mong con cháu bình an sau này.

Tôi cầu gỡ thắt nút này,

Phán xét rối rắm nghĩ suy trong lòng.                                    100

Ta không lầm, người đoán rành,

Tương lai mọi việc sẽ còn xãy ra,

Nhưng hiện tại còn khác xa.

Hồn rằng : Con mắt ta đà kém tinh,

Chỉ nhận được từ xa xăm.

Thượng Đế ban ánh sáng lành thế gian,

Trí tuệ bất lực điều gần,

Cả hiện tại nữa cũng nhìn chẳng ai.

Chúng tôi mù tịt cuộc đời,

Vậy người có thể biết thôi hiểu rằng :                                    110

Chúng tôi tri giác tiêu tan,

Tương lai đóng cửa, cài then lại rồi.

Lỗi lầm hối hận thêm thôi.

Tôi rằng : Nhờ báo hồn người vừa tan,

Con trai vẫn sống trên trần.

Nếu tôi có nói ngập ngừng vì đâu,

Vì thắc mắc vướng trong đầu,

Vừa rồi người giải đáp câu trả lời.

Tiếng Thầy nhắc hỏi thêm thôi,

Rõ tên những kẻ chung nơi với hồn.                                     120

Hồn rằng : Hồn khác hơn nghìn,

Fédéric Đệ nhị cũng cùng ở đây,

Hồng Y, hồn khác kể chi,

Nói xong hồn biến mất đi. Tôi về.

Với vị Thầy cổ đại thơ,

Nghĩ lời lẽ kè vu vơ địch thù.

Bóng Thầy lay động hỏi câu:

Vì sao con lại lo âu rối lòng.

Và tôi trả lời, Thầy rằng :

Con hãy nhớ lấy sự tình con nghe.                                       130

Vị Thầy hiền triết dặn dò ,

Giơ tay thầy bảo nhớ cho điều này.

Khi trước ánh mắt hiền từ,*

Của đôi mắt sáng đen soi tâm tình.

Hỏi mọi điều, tiên tri tường,

Nói rồi rẽ trái, đổi đường hướng đi,

Vào trung tâm, rời tường vây,

Vòng lòng thung lũng đường đi lối mòn,

Xông mùi hôi thối nặc nồng.

CHÚ THÍCH

11. Josaphat gần Jésusalem, nước Do Thái, theo truyền khẩu là nơi phán xét cuối cùng theo Thánh Kinh.

13 Epicure : Theo thời Trung Cổ, triết học Epicure phủ nhận sự tồn tại của linh hồn.

34. Farinata: Manente di Jacopo degli Uberti biệt hiệu Farinata. Thủ lãnh phe Gibelins ở Firenze từ năm 1239, bị đuổi bởi phe Guelfes năm 1241, trở về lại năm 1251, bị đánh bại năm 1258, lại trở về năm 1260, ông chết năm 1264.

53. 65. Cavalcante Cavalcanti, người theo triết học épicurien cha Guido Cavalcanti nhà thơ tác giả Dolce Stil Nuoco, bạn thân nhất của Dante.

Guido quan niệm chỉ có lý trí, không tin có địa ngục.

71. Trả lời ở câu 110-112.

80. Thần Nữ Mặt Trăng. Hécate, Diane.

86 . Máu đỏ dòng Arbia. Trận đánh Montaperti năm 1260. Sông Arbia ở gần Sienne.

119 Fédéric II được bầu làm Hoàng Đế năm 1212 mất năm 1250 theo phái épicurien.

120 Hồng Y Ottaviano deghi Ubaldini, năm 1265 xuất thân từ một gia đình quý phái gibelin.được xem như một người thành lập một phái dị giáo.

133. Đôi mắt sáng hiền từ : Béatrice.

ĐỊA NGỤC

THI CA KHÚC XI

Tầng Địa Ngục thứ sáu. Người Dị giáo. Mùi hôi thối của Địa Ngục.

Dừng chân trước mộ Giáo Hoàng Anastase. Virgile giải thích cho Dante. Lệnh Địa Ngục theo Aristote.

 

Từ bờ đá dựng vách cao,

Xếp bằng đá tảng, nối nhau vòng tròn.

Bao điều nhìn đáng sợ hơn,

Trước cảnh khủng kiếp kinh hoàng là đây.

Vực thẳm bốc dậy mùi hôi,

Chúng tôi đứng núp sao nơi mộ phần.

Ngôi mộ lớn, chữ ghi dòng

Giam giữ Anastase Giáo Hoàng nơi đây.*

Photin lái chệch đường ngay,*

Hãy dừng chân một chút này hãy đi.                                     10

Cho quen mùi thối dưới này.

Cũng nên thận trọng, nơi đây nặc nồng.

Thầy bảo thêm tôi thưa rằng :

Ta tranh thủ khỏi phí phung thì giờ.

Thầy rằng : Ta đã nghĩ rồi,

Đằng sau tảng đá, con kìa nhìn ra,

Ba tầng ngục nhỏ trông xa,*

Nhỏ dần hẹp, khác con qua các tầng.

Hồn tội lỗi chật như nêm.

Để con hiểu được điều còn thấy trông.                                 20

Ta sẽ nói sao tội hình.

Phạm cái trọng tội trời xanh ghét đày.

Tội bất công cuối cùng đây,

Bạo lực xúc phạm lòng đầy gian manh.

Con người gian lận của riêng,

Thế nên Thượng Đế thêm càng ghét căm.

Ném ngục sâu, tội gia tăng,

Vòng thứ nhất chứa tội nhân bạo hành.

Ba vòng ngục xây dựng thành,

Bạo lực xúc phạm Thánh Thần Ba Ngôi.                     30

Thượng Đế, bản thân, đồng loài.

Xúc phạm của cải, hình hài thế gian.

Con hiểu, suy luận giản đơn,

Người gây chết chóc, trọng thương kẻ nào.

Phạm người, tài sản tiêu hao,

Phá hoại, cướp của cần lao, đốt nhà.

Hung đồ sát thương người ta,

Côn đồ, trộm cướp đều qua cực hình.

Vòng ngục thứ nhất chia phân,

Những người xúc phạm bản thân của mình.                          40

Phạm tài sản, vòng hai phân,

Kẻ niềm hối hận phạm trong sai lầm.

Những người tự tử vì mình,

Chơi trò cờ bạc phí phung vung tiền.

Rồi khóc than, tự an lòng.

Những người phạm tội dữ hung Chúa Trời.

Bằng phủ nhận, nguyền rủa lời,

Thiên nhiên khinh miệt, phúc trời như không,.

Chính vậy hẹp nhất các vòng,

Dấu ấn in hằn Sodome, Cahors.*                                        50

Tim khinh miệt Chúa Trời cho,

Gian lận thương tổn rối vò lương tâm.

Gây ra chính kẻ tin mình,

Hay đối với kẻ mình không tin gì.

Thói này chỉ cắt đứt khi,

Tình thương liên đới lòng trời sinh ra.

Vòng hai tù ngục gần ta,

Bọn đạo đức giả, phù thủy, hùa nịnh nhân,

Dối trá, buôn bán thánh thần,

Ma cô, cờ bạc, rác rưỡi chung mọi loài.                       60

Thói tật làm lãng quên thôi,

Tình yêu nguyên tính, tình người tiếp thân.

Tạo lòng tin tưởng tình gần,

Đó là vòng hẹp nhất trong kinh thành.

Giữa Dité là trung tâm,

Mà bọn phản bội vĩnh hằng vùi chôn.

Ôi tôn sư ! Tôi thốt lên,

Lập luận cặn kẻ sáng trong giải bày.

Các vực thẳm bọn tù đày.

Ai là người kẻ trong lầy thối hôi.                                           70

Gió mưa hành hạ hồn người,

Và còn chịu đựng bao lời gắt gay.

Tại sao thụ hình nơi này,

Đô thành lửa cháy nếu Trời giận căm.

Nếu không ghét, sao cực hình,”

Tại sao đầu óc con lầm lạc nay,

Khác xa tính cách thường ngày,

Hay là mục đích nghĩ suy thế nào ?

Con không còn nhớ lời sao,

Sách Đạo Đức giảng câu cao sâu rằng :*                              80

Ba điều Thượng Đế ghét căm :

Buông tuồng, hiểm độc, nói năng điên cuồng.

Và hình như thói buông tuồng,

Ít phạm, Thượng Đế có phần giảm khinh,

Nếu con ôn lại lời rằn,

Điểm xem trí nhớ, họ rằng là ai ?

Chịu cực hình ở thành ngoài,

Và con sẽ hiểu những loài ác nhân.       

Bị tách riêng, vẫn trị trừng,

Tuy là Thượng Đế ít căm giận gì.                               90

Cầu ánh sáng soi lòng đi,

Hài lòng khi được giải nghi ngờ lòng.

Nghi ngờ, hiểu biết ngang bằng.

Xin Thầy giảng giải lại giùm chút thôi.

Thầy rằng: Nghề vay nặng lời,

Vì sao xúc phạm lòng trời từ nhân.

Triết học nghiên cứu giải tìm,

Giảng rõ không phải một lần mà thôi.                                   100

Thiên nhiên có trước con người,

Trí thần thánh, nghệ thuật nơi con người.

Xem kỷ sách Vật Lý thôi,*

Thì con sẽ thấy từ nơi trang đầu.

Nghệ thuật chẳng một mình đâu,

Theo tự nhiên chẳng khác nào Thầy, con.

Nghệ thuật cháu của Cao Xanh,

Thiên nhiên, nghệ thuật hai thành nhớ không ?

Từ chương Sáng Thế đầu dòng,

Loài người kiếm sống nhọc nhằn tiến lên.                             110

Kẻ vay nặng theo khác đường,

Khinh miệt nghệ thuật, thiên nhiên chẳng màng.

Niềm hy vọng nơi khác trang.

Bây giờ con hãy lên đường theo ta.

Chòm Ngư Tinh lấp lánh xa,*

Gió hướng Tây Bắc trải ra Đại Hùng,*

Xa xa vách đá thấp dần.                                                      117

CHÚ THÍCH

8-9 Giáo Hoàng Anastase II từ 496 đến 498. sống trong thời phân hoá giữa Giáo Hội Phương Đông và Giáo Hội Phương Tây, bị xem là thiên vị vì nghe lời Photin, một người tu trần tục (thầy Sáu) gửi từ Roma bởi André de Thessalonique.

17. Ba vòng ngục nhỏ : 7, 8 .9.

50. Sodome: thành phố tội lỗi dâm ô trong Thánh Kinh. Cahors : thành phố thời Trung Cổ nổi tiếng cho vay lãi nặng.

80. Sách Đạo Đức Học của Aristote . Dante học tập nhiều nơi sách này.

103. Sách Vật Lý của Aristote.

115 Chòm sao Ngư Tinh hiện ra chân trời ba giờ trước khi mặt trời mọc.

116. Đại Hùng Tinh. Khi gíó Tây Bắc thổi hiện ra Đại Hùng Tinh.. Các chòm sao không thể thấy ở Địa Ngục, nhưng Dante thấy bởi một nhãn lực huyền bí không giải thích được.

ĐỊA NGỤC

THI CA KHÚC X

Địa Ngục tầng thứ bảy. Kẻ bạo hành bị tan trong dòng sông máu sôi bỏng. Con Ngưu Nhân. Nguồn gốc sụp lở của Địa Ngục. Con sông lớn Phlégeron và các nhân mã, Gặp gỡ nhân mã Chiron.

Đường đi xuống dọc đôi bờ,

Dốc ngược dựng, quái vật to canh chừng.

Sang hướng khác mắt quay nhìn,

Tai nạn đất lở xuống vùng Adige.*

Sườn núi Trente dốc dựng vì,

Núi thiếu điểm tựa hay vì đất rung.

Từ đỉnh núi đá ầm ầm,

Ập xuống cánh đồng, đất đá lăn rơi.

Tạo nên dốc vực cao vời,

Con đường dốc dẫn đến nơi vực ngàn.                                          10

Trên đường núi đá sụp ngang,

Mối hận đảo Crète lạc đường lối đi. *

Từ tượng bò được hoài thai.*

Thấy chúng tôi đến, răng nhai nghiến mình.

Kích động bởi lòng giận căm,

Thầy thông thái hét : Phải chi mi lầm.

Người này với vua Athène,*

Đã làm mày chết nơi vùng trần gian.

Hãy cút ̣đi, đồ súc sinh,

Người này không sợi dây giăng chị mày.*                                       20

Đến xem hình phạt chúng bây.

Như con bò mộng phút giây cuối cùng,

Đứt tung sợi dây buộc ràng,

Không đi được nhảy tung lên điên cuồng.

Tôi trông Nhân Ngưu lồng lên.

Thầy quát : Vào lổ hổng luồng chạy ra.

Nó phát khùng, chớ bỏ qua.

Chúng tôi đi xuống, vượt qua kinh hoàng.

Đất đá lao xao dưới chân,

Dưới vùng sức nặng bước lên bất thường.                                     30

Thấy tôi âu lo, Thầy rằng :

Chắc con nghỉ đến đất băng, quái cuồng.

Mà ta vừa mới vượt yên,

Ta còn muốn nói cho con là rằng :

Trước ta xuống ngục vĩnh hằng,

Thì vùng đất đá chưa từng sụp đâu.

Nếu không lầm thì không lâu,

Trước khi Ngài xuống ngục sâu vòng đầu.*

Đập bỏ Dité luật cũ xưa,

Món mồi lớn của ngục sâu muôn trùng.                                40

Động dữ dội ta ngỡ rằng,*

Vũ trụ xúc động trở thành hồng hoang.*

Thế giới hổn loạn đôi lần,*

Chính là lúc đó, đá lăn nơi này.

Sụp từ xa, đổ ở đây,

Con ơi nhìn thấy ở ngay nơị này.

Đã gần sông máu đang sôi,

Nơi đây luộc kẻ hại người trần gian.

Tham lam, mù quáng, điên cuồng,

Kích động kiếp ngắn ngủi trong cuộc đời.                                        50

Khốn cùng, chìm vĩnh viễn thôi,

Con trông vực lớn hình thời vòng cung.

Chiếm nơi rộng một cánh đồng.

Đúng như Thầy hướng dẫn đường nói tôi :

Giữa dòng sông vách ngút trời,

Quỷ sứ nửa ngựa nửa người nối chân.

Lăm le cung như thợ săn,

Thấy chúng tôi đến, chúng liền dừng chân.

Ba đứa tách ra khỏi hàng,

Cung tên chuẩn bị sẳn sàng giương lên.                               60

Mi cực hình gì ? Một tên gầm,

Hỡi hai tên tự dốc thành xuống đây.

Không ta bắn, trả lời ngay.

Thầy rằng : Tôi trả lời khi xuống gần.

Chúng ta nói với Chiron,

Còn mi sao lại nổi khùng vũ phu ?

Quay lại tôi : Đó Nessus*

Chết vì Déjanire anh thư diễm kiều.

Vì cái chết, mong trả thù

Kẻ đứng ở giữa suy tư cúi mình.                                                    70

Chiron anh cả nuôi Achille,*

Pholus là đứa dữ hung điên cuồng.*

Chúng đi hàng nghìn, hàng nghìn.

Dùng tên bắn những linh hồn ngoi lên.

Khi sông máu tội chưa đền.

Chúng tôi gần đến quái hình tinh ranh.

Chiron dùng đuôi mũi tên,

Gạt râu trên mép, hai bên má cằm.

Lộ ra cái miệng rộng thình,

Rỉ tai đồng bọn : Thấy không kẻ này ?                                  80

Đi sau động đậy chân tay,

Vậy là không phải hồn bay chết rồi.

Đến bên cạnh, Thầy dẫn đường tôi,

Cạnh con quái vật ngựa người một thân.

Anh ta còn sống. Thầy rằng:

Nên tôi dẫn đến thăm thung lũng sầu.

Đến vì cần, chẳng vui đâu !

Cho tôi sứ mệnh Ngài giao việc này.

Vị bỏ Thánh ca hoan lạc lời,

Anh chẳng kẻ cướp, còn tôi dẫn đường.                     90

Bậc Đức hạnh sai thi hành,

Đường qua quá nỗi gian truân hiểm nghèo,

Hãy cho người dẫn lối theo,

Nơi nào là chỗ suối đèo cạn qua.

Dùng lưng chỡ dùm bạn ta,

Không đi trên nước, không là hồn âm.

Chiron quay bên phải rằng :

Bảo Nessus dẫn theo chân này và,

Gặp toán canh bảo tránh ra,

Chúng tôi cất bước, cùng qua tùy tùng,                      100

Dọc bờ sông máu sôi tung,

Tiếng vang kiêu cứu, sôi trong luộc hồng.

Nhiều kẻ ngập mắt tôi trông,

Quỷ nhân mã bảo : Tội hình bạo vương,

Đã cướp của, máu dân thường.

Chúng than khóc những bất nhân chúng làm.

Kìa Alexandre và Denys hung hăng,*

Sicile đau khổ đắm chìm bao năm.

Đứa trên trán bộ tóc đen,

Azzolino và còn đứa hung                                                    110

Chính Opizzo d ́ Asti tận cùng,

Đứa con riêng của vợ giết trên dương trần.

Quay sang, thi sĩ người rằng :

Đây là người dẫn, tùy tùng là ta.

Nhân mã dừng một quảng xa,

Trước đám đông muốn thoát ra tội đồ.

Ngập tới cổ, dòng máu sôi,

Hắn chỉ đến một hồn ngồi góc riêng:

Kẻ trước bàn thờ Chúa thiêng

Tamise còn chảy, trái tim đâm vào.*

Tôi thấy nhiều kẻ nhô đầu,

Nhô nửa thân khỏi suối ngầu đỏ ao.                                     120

Tôi nhận ra nhiều người nào,

Dòng sông máu lại lên cao cạn dần.

Chỉ còn lấp xấp bàn chân,

Đó nơi vực thẳm tôi cùng vượt đây.

Con nhân mã : Thấy mé này,

Dòng sông máu đỏ sục sôi cạn dần.

Thì người nên hiểu đây rằng,

Mé kia sông sẽ dần dần sâu trông.

Cho đến khi tiếp nối dòng,

Với nơi mà sự bạo tàn rỉ rên.                                                130

Nơi xử công lý thánh thần,

Attila gặp tai ương cõi trần.*

Pyrrhus Sextus rời vĩnh hằng,*

Nước mắt tuôn chảy mãi dòng lửa sôi.

Ranieri de Corneto và Ranieri Pazzo*

Đã gây chinh chiến trên bao nẽo đường,

Nói xong quay lại vượt dòng.                                               137

Nhất Uyên Phạm Trọng Chánh
chuyển ngữ thơ lục bát

CHÚ THÍCH

4. Nơi đất lở có thể là nơi gần Rovereto giữa Trente và Vérone.

12 Nỗi hận đảo Crète(đảo Kiết) Minautore nhân ngưu là con Phasiphaé và con bò mộng bị nhốt trong trận đồ.

13. Tượng bò giả bằng gỗ tạc bởi Dédale. Trong đó Pasiphaé giao hoan cùng con bò mộng sinh ra Nhân Ngưu.

17. Vua Athène : Thésée.

20. Ariane chị cùa Minautore cho sợi dây giăng, giúp Thésée thoát khỏi trận đồ.

38.39 Jésus xuống Địa Ngục đập bỏ sự Chính trung các Luật cũ.

41. Khi Chúa Jésus xuống Địa Ngục động đất dữ dội.

42.43 Muốn nói đến thuyễt Empédocle. Dante hiểu biết qua Siêu Hình Học của Aristote. Vũ trụ giữ thăng bằng giữa các yếu tố nếu lòng yêu thương bị hủy hoại vũ trụ trở về thuở hồng hoang hổn độn.

47 Dòng sông máu Phlégéton.

65. Chiron nhân mã chính trực nhất, thầy dạy của Achille (An Sinh) và các anh hùng Hy Lạp Cổ Đại.

67. Nessus : Nhân mã Nessus bắt cóc công chúa Déjanire, vợ của Hercule, bị trả thù bởi chiếc áo tẩm thuốc độc, với lời khuyên của Déjanire, nó mặc vào mình và chết.

72. Phobus; một trong những nhân mã hung dữ bắt cóc các phụ nữ người Lapithes

107. Alexandre le Grande An Lộc Sơn Đại Đế, hay có thế Alexandre de Phères ở Thessalie Hy Lạp.

Denys le féroce Denys bạo chúa ở Sicile.

110. Azzolino. Azzolino III da Romano bạo chúa ở Marches phái gibelin, tàn sát phần lớn dân chúng Padouans.

111. Opizzo II d ́ Este Lãnh Chúa Ferrare và Marche d́ Acône, chết năm 1203.

11́8. Guy de Montfort, Phó Giám Mục Toscane thời Charle Ier d ́ Anjou, bị ám sát năm 1272 trong lúc làm lễ ở Viterbe bởi Henri con vua Richard d ́ Angleterre nước Anh.

133 Pyrrhus có thể là Pyrrhus con Achlle hơn là vua Epire.

Sextus con Pompée Dante được biết bởi Lucain, nổi tiếng là một cướp biển hung bạo.

135. Ranieri de Corneto, tên cướp nổi tiếng ở Marreme đương thời với Dante.

Rinieri Pazzo : Tên cướp nổi tiếng ở Valdarno, gia đình Pazzi.