Tây Nguyên Thời Pháp Thuộc

Quen với lịch sử Việt Nam học ở trường lớp theo quan điểm của người Kinh chúng ta thường nhìn vùng Cao Nguyên như là một di sản “ngàn đời” của cha ông để lại. Các dân tộc thiểu số ít được nhắc đến thật  gần đây.

Fig 1: Nhà dài của người Ê Đê có kết cấu kiểu nhà sàn thấp, dài thường từ 15m đến hơn 100m tùy theo gia đình nhiều người hay ít người. Nó là ngôi nhà lớn của nhiều thế hệ sống chung như một đại gia đình và là nét đặc trưng của chế độ mẫu hệ của người Ê Đê (wikipedia)

Ở Mỹ, người thiểu số gốc Á Châu hay Châu Phi đoạt giải hoa hậu là chuyện thường. Thêm vào đó, gần đây người da đen cũng mới lên tiếng phản đối Hàn Lâm Viện Điện Ảnh Hoa Kỳ trao giải Oscar quá ít cho người thiểu số, do đó người da đen đã được đại diện nhiều hơn trong cơ quan đứng đầu ngành điện ảnh của Mỹ. Tuy nhiên, Mỹ là một liên bang đa chủng tộc, khác với Việt Nam. Điều mới lạ cho Việt Nam xảy ra năm 2018 này là lần đầu tiên, một cô gái thiểu số Tây Nguyên được chọn đại diện cho Việt Nam đi thi Hoa hậu quốc tế trong một vai trò có tính biểu tượng rất cao. Có lẽ Việt Nam đang đi gần với trào lưu thế giới, bắt đầu thay đổi quan điểm về thẩm mỹ ngoại hình, không còn độc quyền cho nước da "trắng như tuyết, mũi dọc dừa" theo kiểu lai tây phương, hay "mây thua nước tóc, tuyết nhường màu da" theo kiểu Thuý Vân đời nhà Minh bên Tàu nữa. Và có lẽ, thay đổi như vậy giúp cho việc chiếm vương miện nữ hoàng người đẹp của cả thế giới, năm châu, trắng , đen, nâu có đủ, trở thành khả thi hơn. Pháp cũng như Nhật đều đã có những hoa hậu quốc gia người da đen. Thi giải Hoa Hậu Hoàn Vũ (Miss Universe) năm 2018, Việt Nam được đại diện bởi cô gái Êđê H’Hen Niê. Người Êđê (hay E-de, Rhade, Rade, Dega, Degar) , dân số trên 300.000, chiếm 17 % dân số tỉnh Đắk Lắk, thuộc gôc Nam Á (Austro-asiatic). Trước đây vào thời Pháp thuộc, người Ê Đê là nhóm người thượng khá giả nhất Việt Nam. Ở Mỹ, người Ê Đê là nhóm dân tỵ nạn từ Việt nam đông đảo thứ nhì, sau người kinh. Đa số hiện nay theo đạo tin lành. (1)

Fig 2: Cô gái Êđê H’Hen Niê

Xét về mặt lịch sử, so với quá trình trên hai ngàn năm thành hình của đất nước Việt Nam như hiện nay, Tây Nguyên (hay Cao Nguyên Trung Phần theo cách gọi của chúng ta trước 1975) chỉ mới gia nhập gia đình người Việt một khoảng thời gian rất ngắn. Tiểu bang California gia nhập Hiệp Chủng Quốc (1853) còn sớm hơn ngày Kontum, Pleiku sát nhập vào Việt Nam. Thật ra Tây Nguyên (Cao Nguyên Trung phần) là một vùng đất mới của mảnh đất hình chữ S, và nếu không có người Pháp đến vào giữa thế kỷ thứ 19, không biết cái lưng Trường Sơn của chữ S hiện nay của chúng ta sẽ như thế nào.

Fig 3: Tình hình khoảng giữa thế kỷ thứ 18 (năm 1740) (2).

Vương quốc Champasak (1713-1946) thuộc miền nam nước Lào hiện nay. Môt phần bị sát nhập vào Thái Lan, một phần bên tả ngạn (phía đông) gồm tỉnh Kontum và Pleiku bị Pháp sát nhập vào An nam (Trung phần Việt nam, lúc đó thuộc về thuộc địa Đông Dương của Pháp) sau chiến tranh giữa Xiêm và Pháp (1893). Năm 1946 Champasak trở thành một tỉnh của Vương quốc Lào thống nhất lần đầu tiên.

Sau đây là lược dịch một trích đoạn của một cuốn sách (3) nói về tác dụng của Pháp và Hoa Kỳ trên chủ nghĩa quốc gia và chủ nghĩa cọng sản tại Việt Nam. Tác giả Arthur J. Dommen (1934-2005) viết cuốn sách về lịch sử chính trị này năm 2001. Tốt nghiệp Đại học Cornell, ông từng đi lính 2 năm, sau đó gia nhập làng báo Mỹ ở Việt Nam, Hongkong, Ấn Độ, phụ trách về chiến trường VN từ 1968 cho đến 1971. Phần sau cuộc đời, ông chuyển qua ngành kinh tế học và làm việc cho Bộ Nông Nghiệp Mỹ.

Các hình ảnh minh hoạ không thuộc về sách của Dommen.

"Khai phá phần nội địa
Dưới thời Doumer (4), sự xâm nhập vào phần phía trong của Đông Dương bắt đầu ở một tầm mức hệ thống và vĩ mô. Gerald Hickey, người mà khảo cứu về những nguồn gốc lịch sử phải được xem như thẩm quyền tối hậu về chủ đề này, nghĩ rằng các quan hệ triều cống giữa các tù trưởng bộ lạc vùng cao nguyên và triều đình Huế không xảy ra trước hơn đầu thế kỷ thứ 18, mặc dù có một số ý kiến cho rằng chúng từng xảy ra sớm hơn nữa. Dù sao, có vẻ như những tiếp xúc đầu tiên được thiết lập bởi những nhà buôn người Việt lưu động, mà họ là sản phẩm của cuộc Nam tiến của người Việt. Theo sau đó là những cố gắng có tính cách mần mò để thiết lập một sự hiện diện về hành chánh trong cộng đồng những dân tộc này (mà người Việt xem như là dân ngoại quốc), gồm những quan lại đặt ở các vị trí rải rác trong một vùng dân cư thưa thớt.

Fig 4: Khu mộ Bác sĩ Yersin

Các nhà truyền giáo có mặt sớm trong vùng, và một số họ ghi chép , phiên âm các ngôn ngữ địa phương. Các nhà thám hiểm Pháp theo sau, vẽ bản đồ địa hình đa dạng và những con sông chính với nước đục nâu trù phú. Một trong những người này là Alexandre Yersin (1863-1943), người từng dạy một lớp ở Viện Pasteur ở Paris. Trong 4 năm , Yersin cầm đầu một số chuyến đi thám hiểm vùng Cao nguyên miền trung, ghi chép các tin tức có ích và gặp gỡ các tù trưởng bộ lạc, một số trong những người này tôn kính ông như là một nhân vật pháp sư chữa bịnh. Năm 1895, ông lập ra một phòng thí nghiệm tại Nha Trang, là nơi xuất phát của nhiều chuyến thám hiểm của ông.
Yersin là một trong những người khám phá ra vi khuẩn bịnh dịch hạch, và ở Nha Trang ông đề xuất một nguồn sản xuất chất quinine (ký ninh).(5)

Tiếng tăm để lại của Yersin lớn đến nỗi năm 1968 lúc một nhà khảo cứu Pháp đang viết một cuốn sách về Yersin viếng Nha Trang và ngỏ ý xin phép viên tỉnh trưởng viếng mộ của Yersin tại Suối Dầu (suối cây bạch đàn/ eucalyptus dùng chế xuất   dầu khuynh diệp), người ta cho ông hay rằng vùng đó đầy Việt Cọng. Những người cọng sản nghe biết ý định của ông ta và phái đến một nhóm hộ tống ông ta đến nơi và trở về, giúp cho ông ta viếng được ngôi mộ. Người Pháp gặp sự kháng cự của một số bộ lạc cao nguyên, một số trường hợp khởi động bởi các quan người Việt bất bình vì thấy quyền lực cũng như cơ hội làm tiền của họ bị tước đi mất, do đó người Pháp lập một số đồn trần giữ (forts). Năm 1897, quế, muối, và gỗ, những hàng hoá quan trọng trong mậu dịch thượng du- hạ du, trở thành mục tiêu của thuế mới được thiết lập để gia tăng nguồn lợi tức cho ngân sách thuộc địa.

Fig 5: Alexandre Yersin (1863-1943)

Đồng thời, các nhà kinh doanh Pháp thiết lập những đồn điền ở tầm mức nhỏ để trồng lúa, mía, cà phê, trà, thuốc lá, và cao su, họ được khuyến khích bởi các điều luật của Doumer cấp cho họ giấy chủ quyền trên đất công một cách dễ dàng hơn. Sự lan rộng của bộ máy hành chính của người Pháp trên vùng cao nguyên xảy ra một cách luỹ tiến: các tù trưởng thân Pháp được chiêu mộ và cấp cho những tước hiệu hành chánh Việt Nam, lắm khi các tước hiệu này xuất hiện lần đầu tiên trong vùng.

Vùng Đắc Lắc, nổi tiếng về buôn bán voi, trở thành một tỉnh năm 1899 và nguyên thuỷ thuộc nước Lào; Ban Mê Thuột, thủ phủ là một tên Lào. Tỉnh Kontum được thiết lập năm 1913. Tỉnh Pleiku chỉ được thành lập năm 1932. Doumer có những tham vọng lập một trung tâm nghỉ mát ở Đà lạt ("hill station" theo mô hình của thuộc địa Anh "British Raj") nhưng không thực hiện được cho đến lâu về sau. Một trường Pháp-Rhadé được mở năm 1915 ở Ban Mê Thuột với 30 học sinh người Rhadé; đến 1926 có được 500 học sinh, nhiều người là nội trú, và học trình gồm phần dạy ngôn ngữ Rhadé...

Các bộ lạc biểu hiện thiện chí cọng tác với người Pháp ở những mức độ khác nhau. Thổ dân đề kháng đối với sư thâm nhập của Pháp vào Cao Nguyên chỉ ngừng hẳn vào thập niên 1930's, khi người Mnong và Stieng trong vùng Tam Biên, nơi tiếp giáp ba xứ Annam (Trung Kỳ), Cochinchina (Nam Kỳ) và Cam Bốt, kháng cự làm trễ nải đường thuộc địa số 14 cho đến năm 1939 mới hoàn thành. Một điều tra dân số năm 1943 của chính phủ thống đốc toàn quyền cho thấy có một triệu người thượng ở Nam kỳ, Trung Kỳ và Bắc Kỳ.

References:

1)The Ede People

http://www.peoplesoftheworld.org/text?people=Ede

2)Nguồn wikipedia: "Kingdom of Champasak")

https://en.wikipedia.org/wiki/Kingdom_of_Champasak
3) The Indochinese Experience of the French and the Americans
Nationalism and Communism in Cambodia, Laos, and Vietnam
Arthur J. Dommen
Distribution: World
Publication date: 02/20/2002
Format: Hardback 1 index
ISBN: 978-0-253-33854-9

4)Paul Doumer , tên gọi đầy đủ Joseph Athanase Paul Doumer (Aurillac, Cantal, 22 tháng 3, 1857 - Paris, 7 tháng 5, 1932) là một chính trị gia người Pháp. Ông là Toàn quyền Đông Dương từ 1897 đến 1902 và Tổng thống Pháp từ 1931 đến 1932. (Wikipedia)

5)ký ninh, thuốc chữa bịnh số rét

“Năm 1914, chiến tranh thế giới lần thứ nhất bùng nổ. Lúc bấy giờ, Hà Lan chiếm độc quyền sản xuất Quinine – phương thuốc duy nhất chữa bệnh sốt rét. Yersin gieo thử hạt Canh Ki Na ở suối Dầu và Đankia. Ông gặp thất bại hoàn toàn ở suối Dầu, nhưng Đankia càng tốn thêm nhiều công sức.

Năm 1917, Yersin trồng cây Canh Ki Na ở Hòn Bà – một ngọn núi gần suối Dầu. Lúc đầu cây tăng trưởng tốt nhưng về sau chết vì đất đai không thích hợp.

Tháng 7 năm 1923 những cây Canh Ki Na tốt nhất ở Hòn Bà được đem lên trồng ờ Đran và thu được kết quả tốt. Ông tiếp tục trồng trên cao nguyên Lang Biang nhỏ và Di Linh.

Năm 1936, cây Canh Ki Na được trồng quy mô lớn ở Lán Tranh và Di Linh – thu hoạch được 30 tấn vỏ với tỷ lệ Quinine Sunfat 7,42%.

Năm 1938, thu được 21 tấn vỏ với tỷ lệ Quinine Sunfat cao hơn (8,5%).”

https://dulichdalat.pro/cam-nang/bac-sy-alexandre-yersin-1863-1943-nguoi-tim-ra-da-lat.html

Hồ Văn Hiền

Ngày 27 tháng 3 năm 2018