Ruồi Muỗi Truyền Bịnh Như Thế Nào?

Ebola, bịnh sốt rét và sốt xuất huyết do virus Dengue.

Câu hỏi của thính giả T.C. D. về lây truyền virút Ebola:

“Những con ruồi đậu vào phân, nước dải, máu của người bệnh rồi mang virus đậu vào mắt mũi của trẻ thơ hay người lớn, đậu vào thực phẩm, thì Ebola có dễ dàng truyền bệnh như thế không?

Những con muỗi chích người bệnh Ebola, rồi chích người khỏe mạnh thì có truyền bệnh Ebola không?

Trả lời:

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng Bịnh của Mỹ, Ebola không được truyền lan qua không khí hoặc nước, hay nói chung , qua thức ăn uống.Tuy nhiên, ở Phi Châu, Ebola có thể được truyền lan do việc đụng tới ("xử lý") thịt rừng(thú hoang săn để ăn thịt) và tiếp cận với dơi sẳn bị nhiễm virus. Không có bằng chứng nào cho thấy muỗi hay các sâu bọ có thể truyền virus Ebola.Chỉ có loài có vú (ví dụ, người,dơi, khỉ, và khỉ đột) là đã được chứng minh có thể bị nhiễm virus Ebola và truyền Ebola [qua sinh vật khác]"(1)*

Tuy nhiên, chúng ta nên để ý mấy chữ : "chưa có bằng chứng" không đồng nghĩa với "không thể , hay sẽ không bao giờ xảy ra". Các nhà côn trùng học đã phát hiện trên 200 loại vi khuẩn khác nhau mà ruồi có thể mang trên mình nó. Một số có khả năng gây bịnh trên người, từ bịnh đường ruột cho đến bịnh phổi, đặc biệt là những người có đề kháng thấp hơn trung bình như trẻ em, người già, người bịnh kinh niên (mãn tính) hay người được hoá trị liệu (chemotherapy). Có thể chưa có ai nghiên cứu thử đem ruồi, nhúng chân nó nào chất tiết biết có chứa Ebola rồi cho nó đậu vào mắt của một con khỉ xem con khỉ có nhiễm bịnh hay không. Bằng chứng trên con người càng khó hơn nữa và do y đức (ethics), tất nhiên chỉ được thu thập một cách gián tiếp, không thí nghiệm được vì đây là bịnh chết người, chưa có thuốc chữa. Thêm nữa các virus cũng có khả năng thích ứng của nó, nên những kiến thức mà chúng ta có hiện nay về Ebola có thể thay đổi, mặc dù theo các khoa học gia thì chuyện này có vẻ chưa xảy ra đối với Ebola.

Hình 1: Muỗi Anopheles stephensi đang hút máu người, dùng vòi (proboscis) đâm vào da người. Một giọt máu ứ ra từ đuôi muỗi vì dạ dày và ruột đã đầy ứ máu nạn nhân. Muỗi này phổ biến từ Egypt (châu Phi ) qua Trung quốc.(Hình của CDC, Mỹ /Wikipedia)

Riêng về muỗi, muỗi truyền các bịnh như sốt rét (muỗi   Anopheles), yellow fever, dengue (muỗi Aedes). Dengue là bịnh phổ biến ở Đông Nam Á, Châu Mỹ La tinh, các đảo Caribbean và có thể gây sốt xuất huyết. Tuy nhiên, muỗi không truyền virus Ebola từ người hay thú vật qua người được. Chỉ có con muỗi cái mới “cắn” và hút máu người trước khi nó sinh sản, đẻ trứng. Bình thường muỗi đực và muỗi cái chỉ sống bằng mật phấn hoa (nectar), muỗi cái cần nhất là protein trong máu để tạo nên và nuôi trứng của nó. Sau khi hút máu, nó phải đậu đâu đó vài giờ, vài ngày, tiêu hoá lượng máu đó rồi đi kiếm vủng nước để đẻ trứng. Sau đó muỗi cái mói đi kiếm ăn lại từ các mật hoa.(2)

Những ký sinh hay virus bịnh khác qua một quá trình tiến hoá đặc biệt, có khả năng thoát khỏi quá trình tiêu hoá của con muỗi và đi vào tuyến nước miếng của muỗi. Lúc muỗi "cắn", hạch nước miếng của nó bơm ký sinh hay virus vào cơ thể nạn nhân và gây bịnh. Nước miếng muỗi tiết ra trước khi hút máu va trong khi đang hút giúp cho máu không đông lại, không làm nghẽn vòi hút máu. Ví dụ ký sinh trùng sốt rét plasmodium, từ lúc từ máu người thứ nhất vào cơ thể muỗi, phải thay đổi qua 5 giai đoạn khác nhau trước khi chực sẳn trong tuyến nước miếng con muỗi và được truyền qua người thứ hai.

Hình 2: Phía bên trái, phần dưới hình: gametocytes muỗi từ máu người bị sốt rét (malaria, Ph. paludisme), được hút vào ruột (gut) của muỗi, phải qua 4 gia đoạn, trước khi trở thành sporozoites đi vào tuyến nước miếng muỗi (salivary glands). Lúc muỗi này cắn người, sporozoites theo dòng máu người vào gan (liver) của nạn nhân.( Nguồn hình ảnh: Nature.com)

Trong trường hợp bịnh sốt xuất huyết do virus dengue, dengue chỉ sống sót được trong loài muỗi tên là Aedes, loài muỗi này có những đặc tính như đẻ trứng trong những bình đựng nước nhân tạo, muỗi cái thích cắn người hơn là cắn các động vật có vú khác, thích ở gần nơi người ở. Sau khi được hút cùng máu người vào thân muỗi, siêu vi dengue vào vách ruột của muỗi, và di chuyển đến tuyến nước miếng con muỗi và tồn tại ở đó cho hết suốt đời con muỗi.

Hiện nay, một trong những cách ngăn chặn bịnh số xuất huyết do dengue là cấy một loại vi khuẩn khác ( Wolbachia) vào con muỗi cái, sự hiện diện của con vi khuẩn này trong thân muỗi làm virus dengue hay ký sinh trùng falciparum không sống sốt được trong thân muỗi, do đó con muỗi không truyền bịnh dengue hay sốt rét được.

Bịnh sốt do dengue xuất hiện ở Việt Nam từ năm 1963. Theo Chương trình quốc tế "Loại bỏ Dengue" (Eliminate Dengue; ED projects), từ 1998 đến năm 2010, có trên 1 triệu cas nhiễm dengue ở Việt Nam.(3)

Hình 3: Đảo Trí Nguyên gần Nha trang: Hiện nay trên 60% muỗi Aedes egypti đã được nhiễm Wolbachia, hy vọng nguy cơ sốt dengue trong vùng sẽ giảm.(Nguồn hình ảnh: Eliminate Dengue)

Tháng năm 2013, một nhóm muỗi đã đựoc nhiễm vi khuẩn Wolbachia được thả ra ở đảo Trí Nguyên,, cách Nha Trang 2 km, nơi thử nghiệm đầu tiên chương trình ED ở VN. Mục đích là nhóm muỗi này qua giao hợp sẽ truyền Wolbachia cho các muỗi Aedes khác, qua đó kiểm soát sinh sản của muỗi Aedes và ngăn chặn sự lan toả của virus dengue.

Hình 3: Bịnh virus do dengue (gây ra sốt xuất huyết do dengue)

Việt Nam (cột thứ ba) nằm trong nhóm những nước nhiều bịnh nhiễm dengue nhất (sau Brazil và Indonesia).(Nguồn tài liệu của WHO)

Nói một cách khác, muỗi chỉ truyền được bịnh từ người này qua người khác trong trường hợp cơ thể muỗi chấp nhận con virus hay ký sinh trùng đó trong cơ thể của nó. Hiện nay chúng ta chưa thấy trường hợp con muỗi nào chấp nhận virus Ebola trong hạch nước miếng của nó và do đó cũng chưa ghi nhận được trường hợp muỗi truyền Ebola.

References:

1. http://www.cdc.gov/vhf/ebola/transmission/index.html
2. http://well.blogs.nytimes.com/2014/10/17/do-mosquitoes-spread-ebola/?_php=true&_type=blogs&_r=0
3. http://www.eliminatedengue.com/vietnam

*"Ebola is not spread through the air or by water, or in general, by food. However, in Africa, Ebola may be spread as a result of handling bushmeat (wild animals hunted for food) and contact with infected bats. There is no evidence that mosquitoes or other insects can transmit Ebola virus. Only mammals (for example, humans, bats, monkeys, and apes) have shown the ability to become infected with and spread Ebola virus.”(CDC)

Bác sĩ Hồ Văn Hiền

(Hien V. Ho, MD)

Ngày 25 tháng 10 năm 2014

(Bài viết này soạn theo một buổi nói chuyện của Bác sĩ Hồ Văn Hiền trên đài VOA tiếng Việt ngày 24 tháng 10 năm 2014)