Tai Biến Mạch Máu Não Hay Đột Quỵ 

Bộ óc chúng ta điều khiển những cơ năng quan trọng cho sự sống, trong đó có những cơ năng vận động (dùng các bắp thịt để di chuyển, nói, thở nhờ các cơ lồng ngực), những cảm giác, và trí nhớ.

Bộ óc cần máu đên để nuôi dưỡng (đem oxy, đường glucose cung cấp năng lượng), nếu mạch máu đem dinh dưỡng đến bộ óc bị gián đoạn , vùng bộ óc liên hệ sẽ ngưng hoạt động hoặc hoạt động bị rối loạn. Lúc đó người ta gọi là đột quỵ hay tai biến mạch máu não (từ tiếng Pháp accident vasculaire cérébral, tiếng Anh gọi là stroke; stroke có nghĩa là một cú đánh).   Có thể gọi chính xác hơn là "đột quỵ não", để phân biệt với các trường hợp cũng ngã ngục đột ngột vì lý do khác như tim đập loạn nhịp, hay thần kinh như động kinh (seizures, epilepsy)

Nguyên nhân:

Động mạch chủ (aorta, mạch máu đem máu từ tim), cho 2 nhánh lên vùng cỗ để nuôi đầu (gồm cả não bộ) gọi là động mạch cảnh (carotid arteries; cảnh=cỗ), chia ra nhiều nhánh nhỏ hơn vào nuôi các phần khác nhau của não bộ. (Fig 1)

Fig 1. Carotid arteries ( động mạch cảnh)

Fig 2: Embolic stroke.

1) Ischemic stroke: đột quỵ do thiếu máu cục bộ

Một nhánh động mạch có thề bị nghẽn:

a) trong trường hợp embolic stroke: do một cục máu (clot, thrombus) bất thường đông từ chỗ khác đi đến (embolus)), gặp một nhánh nhỏ thì nó kẹt lại. (fig 2)

Nguyên nhân thường gặp là rung tâm nhĩ (atrial fibrillation).(fig 3)

Tâm nhĩ là một cái túi nhỏ phía trên trái tim, chứa máu từ cơ thề đi về tim, trước khi máu vào tâm thất và được bơm đi. Bình thường tâm nhĩ bóp nhịp nhàng theo tim đập; nếu rối loạn nhịp tâm nhĩ, nó rung hỗn độn, không hữu hiệu, làm máu lẫn quẩn quá lâu, dễ đóng cục (thrombus formation). Cục máu chạy lên mạch máu nuôi bộ óc (cerebral artery), nếu kẹt vào nhánh nào sẽ làm nghẽn nhánh đó (embolization).

Fig 3: Atrial fibrillation, clot formation and embolization

Bình thường tâm nhĩ bóp nhịp nhàng theo tim đập; nếu rối loạn nhịp tâm nhĩ, nó rung hỗn độn, không hữu hiệu, làm máu lẫn quẩn quá lâu, dễ đóng cục (thrombus formation). Cục máu chạy lên mạch máu nuôi bộ óc (cerebral artery), nếu kẹt vào nhánh nào sẽ làm nghẽn nhánh đó (embolization).

b) trong trường hợp thrombotic stroke: do một cục máu đông tại chỗ (thrombosis). Những người mỡ trong máu cao,   tuổi già vách động mạch bị xơ vữa (atherosclerosis). Cơ thể xem những nơi này là những vết thương cần hàn gắn lại bằng cách cho các tiểu bản kết tụ (platelet agglutination), tạo một cục máu ở đó. Cục máu làm tắt nghẽn động mạch.

Fig 4: Hemorrhagic stroke due to rupture of aneurysm

2) Hemorrhagic stroke (fig 4) : đột quỵ do chảy máu (xuất huyết), động mạch có thể gián đoạn do một mạch máu nỡ ra bất thường ( aneurysm), đã có sẳn (bẩm sinh) nhưng không có triệu chứng, áp huyết cao kinh niên có thể làm mạch máu hư hại thêm. Đến lúc vách động mạch không còn chịu đựng nổi áp suất trong mạch, mạch máu bễ ra, cắt đường tiếp tế cho vùng tế bào não liên hệ.

Những yếu tố cơ nguy:

Cao áp huyết, bịnh tiểu đường, bịnh tim, cholesterol quá cao,

hút thuốc lá,

Bịnh mập, uống rượu thái quá ("binge drinking"), đàn bà dùng thuốc ngừa thai có estrogen, người ít hoạt động (inactivity),

Người dùng những thuốc bất hợp pháp (illicit drugs) như amphetamine, cocaine. Người trẻ tuổi dùng các drugs này có thể chết đột ngột vì đột quỵ do chảy máu (hemorrhagic stroke).

Thuốc cocaine kèm theo thuốc lá và rượu càng nguy hiểm hơn nữa trên hệ tim mạch. Ở Châu Âu, chừng hết nửa trường hợp chết do đột quỵ chảy máu não là liên hệ với cocaine. (1).

Ngoài ra: lớn tuổi (trên 55t), gia đình có tiền sử bịnh tim mạch, từng có người bị stroke, đàn bà ít bị stroke hơn đàn ông.

Nghẹt thở trong lúc ngủ. (sleep apnea)

Fig 5: FAST (Nhanh):

1) Face (uneven when the person smiles)

Mặt méo, không đều lúc cười

2) Arm (ask the person to raise both arms)

Lúc đưa 2 tay lên, một bên cao , bên thấp (vì yếu)

3) Speech (ask the person to repeat a simple phrase),

Bảo bịnh nhân lập lại một câu giản dị: bịnh nhân nói đớ, không rõ, không đúng

4) Time (time is critical , call 911)

Cần gọi cấp cứu ngay, thời gian rất quan trọng cho kết quả trị liệu.

Triệu chứng báo động (figure 5):

Tay, chân, mặt tê , yếu đột ngột, nhất là chỉ bị một bên

Nói đớ lưỡi, lú lẫn (confusion) đột ngột, nghe nói không hiểu

Không nhìn thấy đột ngột, một mắt hay hai mắt

Đi không được, chóng mặt, mất thăng bằng (loss of equilibrium), không phối hợp được cử động (loss of coordination)

Nhức đảu dữ dội không có nguyên nhân rõ rệt, nhất là kèm theo ói mữa, giảm mức linh hoạt, bớt tỉnh táo.

Cần gọi cấp cứu ngay. Ghi rõ triệu chứng xày ra lần đầu lúc nào và cho bs cấp cứu biết vì có một thuốc trị bịnh tắc nghẽn mạch máu não (“clot buster medication”) chỉ có thể dùng trong vòng 3 tiếng đồng hồ kể từ khi có triệu chứng.

Thuốc cocaine kèm theo thuốc lá và rượu càng nguy hiểm hơn nữa trên hệ tim mạch. Ở Châu Âu, chừng hết nửa trường hợp chết do đột truỵ chảy máu não là liên hệ với cocaine.

Chẩn đoán

Ngoài việc định bịnh căn cứ trên lâm sàng, một số xét nghiệm giúp xác nhận nguyên nhân ở các mạch máu não.

Bác sĩ có thể dùng một số kỹ thuật hình ảnh (diagnostic imaging) để chẩn đoán đột quỵ: CT scan, MRI có thể cho thấy chảy máu trong não bộ, những vùng tế bào não bị chết, chụp hình động mạch bằng CT (CT angiogram, CTA) hay MRI (magnetic resonance angiogram, MRA) có thể cho thấy các động mạch bị hư hại, tắc nghẽn như thế nào. Siêu âm, chụp hình mạch máu có thể cho thấy những hư hại trong động mạch cỗ (carotid ultrasound, carotid angiogram).

Trị liệu cho đột quỵ trường hợp nguyên do cục máu gây thiếu máu cục bộ:

1) Aspirin: Bác sĩ phòng cấp cứu có thể cho bịnh nhân uống aspirin để chống sự thành hình cục máu do aspirin làm giảm khả năng đông máu. Nếu bịnh nhân đã từng uống thuốc aspirin mỗi ngày trước khi bị stroke, nên cho bác sĩ cấp cứu biết.

2) tPA: Thuốc làm tan cục máu làm nghẽn mạch. Thuốc tPA là một enzyme (“men”) kích hoạt phản ứng biến chất plasminogen thành plasmin; plasmin có khả năng làm tan cục máu đông. Enzyme này hiện diện trong mạch máu bình thường và có tác dụng làm tan những chỗ máu đóng cục không cần thiết. Thuốc dùng được sản xuất bằng recombinant biotechnology (công nghệ sinh học tái tổ hợp). Biến chứng chính là chảy máu sau khi dùng thuốc. Chỉ một tỷ lệ nhỏ các bịnh nhân bị stroke hội đủ điều kiện để dùng thuốc này và thuốc được bơm vào tĩnh mạch (như bịnh nhân được đem vào nhà thương sớm , định bịnh nội trong 3-4.5 giờ sau khi triệu chứng đầu tiên, stroke không phải do xuất huyết). Ngoài ra, các nghiên cứu về lợi hại của thuốc cũng gây nhiều tranh cãi.

2) Có những phương tiện cơ học để lấy cục máu đông ra khỏi chỗ tắc nghẽn. (mechanical thrombectomy).

Ví dụ:

• MERCI retriever system: hình xoắn ốc, giống như đồ khoan nút chai rượu, kéo cục máu trong các mạch máu lớn đem ra ngoài. Cần được thưc hiện trong vòng 8 giờ sau khi bắt đầu triệu chứng.(2)
• PENUMBRA system: hút cục máu ra khỏi chỗ tắc nghẽn (3)

3) Chữa trị stroke do chảy máu: bác sĩ cần kiểm soát áp huyết máu đừng quá cao, đứng quá thấp, kiểm soát phù nề não bộ (brain edema), tránh những tư thế làm tăng áp suất trong sọ, ngưng thuốc làm máu bớt đông. Một số trường hợp, cần thủ thuật hay phẫu thuật ngăn chặn chảy máu như kẹp chỗ chảy máu (clamp), dùng nội soi đi vào mạch máu cho một cuộn kim loại (coil) làm tắc nghẽn mạch máu bất bình thường ( coil embolization of arteriovenous malformation [AVM] or aneurysm).

Phòng ngừa:

Kiểm soát đúng mức bịnh cao áp huyết nếu có.

Nếu bịnh tim, cần kiểm soát các bịnh loạn nhịp nhất là rung tâm nhĩ.

Kiểm soát mức cholesterol; giữ cholesterol không quá 200mg/100ml (5.2 millimoles per liter (mmol/L), tốt hơn nữa theo dõi mức cholesterol xấu cho tim mạch (LDL= lipoprotein tỷ trọng thấp) và cholesterol tốt cho tim mạch (HDL= lipoprotein có tỷ trọng cao)

Vận động cơ thể thường xuyên nếu sức khoẻ cho phép, thường người ta khuyên tập thể dục chừng 20 phút/ ngày 5 ngày /tuần

Ăn uống điều độ, nhiều rau cải, trái cây, tránh bịnh mập phì.

Tránh uống rượu, alcohol (rượu hay bia) làm tăng cơ nguy bị stroke.

Hút thuốc lá làm gia tăng cơ nguy bị đột quỵ tăng gấp đôi.

Bác sĩ Hồ văn Hiền

Ngày 8 tháng 31 năm 2014

(Bài này được biên tập lại căn cứ trên buổi nói chuyện trên đài VOA tiếng Việt, tháng 11 năm 2013)

Ref :

(1) Sudden Death in Cocaine Abusers: Study Reveals Role Played by Illegal Drug

"The estimated number of COC [cocaine] consumers is about 12 million Europeans with an overall prevalence of 3.7% of the total adult population (15-64 years)...the rate of cocaine-related deaths per year in Seville, is roughly half the number of people who die suddenly from haemorrhagic stroke."”(Dr. Lucena)

http://www.sciencedaily.com/releases/2010/01/100112191616.htm

(2) Amer Alshekhlee, MD . Merci mechanical thrombectomy retriever for acute ischemic stroke therapy

http://www.neurology.org/content/79/13_Supplement_1/S126.abstract)

(3) A. Bose. The Penumbra System: A Mechanical Device for the Treatment of Acute Stroke due to Thromboembolism

http://www.ajnr.org/content/29/7/1409.full