Chảy Máu Cam

(Epistaxis, nose bleed)

Giải thích tại sao chảy máu mũi:

Trong niêm mạc mũi, ở trên vách ngăn hai lỗ mũi, về phía trước, có một vùng nhỏ gọi là vùng Little (do tên Bs Little) người Mỹ rộng chừng 1cm. Trên đó là nơi 4 động mạch nhỏ tụ với nhau, tạo nên một mạng lưới nhiều mạch máu, từ y học gọi là Plexus of Kiesselbach (do tên bs người Đức cuối thế kỷ 19). Đây cũng là nơi bịnh nhân dễ dùng ngón tay móc, khều "cứt" mũi (nasal crust, scab).

  
Đa số (chừng 90%) các vụ chảy máu mũi có nguyên nhân ở chỗ này. Chảy máu mũi có thể do những nguyên nhân về phía sau của mũi, ít xảy ra hơn nhưng khó kiểm soát hơn. Ở đây chúng ta nói về nguyên nhân thông thường nhất, chảy máu phần trước mũi.

Nguyên nhân có thể bất cứ điều kiện nào làm cho vùng này bị viêm, sưng, hay thương tổn; có thể nhiều nguyên nhân phối hợp với nhau:

1. Chấn thương (trauma): bị té, đánh vào mũi; bịnh nhân nhét vật lạ hay dùng ngón tay, móng tay chọc vào mũi, lột cứt mũi đã khô, dính vào niêm mạc; bịnh nhân hỉ mũi quá mạnh, nhất là sau khi đã chảy máu, tạo nên cục máu khô, làm nghẹt mũi và ngứa ngáy khó chịu.
2. Dị ứng mũi (allergic rhinitis): làm niêm mạc viêm, các mạch máu dãn nở, bịnh nhân ngứa, dụi mũi, móc mũi.
3. Trời lạnh, không khí khô hơn mùa hè; nếu trong nhà có lò sưởi, không khí càng khô thêm. Niêm mạc bị khô, dễ nứt nẻ, làm chảy máu.
4. Nhiễm trùng mũi, gây niêm mạc bị sưng, dễ chảy máu
5. Trong một số trường hợp hiếm, con đĩa có thể từ trong nước hồ, ao, suối rửa mặt vào 'định cư' trong mũi cũng như những hốc (cavities ) khác của cơ thể , và gây chảy máu, thường chỉ một bên mũi (nasal leech infestation).
6. Một số cha mẹ than phiền trẻ em hay chảy máu cam sau khi ăn sô cô la, uống nước ngọt có caffeine như Coca Cola. Người Việt chúng ta thường mô tả sô cô la, các nước này là loại thực phẩm "nóng". Nguyên nhân hiện tượng này do các chất này có caffeine, làm mất nước, niêm mạc mũi khô, dễ chảy máu..
7. Một số chất làm hư hại niêm mạc mũi, thường nghe thấy nhất là cocaine người ghiền hít qua mũi. Tuy nhiên các tác dụng khác trên hệ thần kinh hay hệ tim mạch còn ghê gớm hơn nhiều.
8. Một số bịnh làm máu khó đông (như ung thư máu, tiểu cầu/platelets giảm quá thấp) làm chảy máu mũi.
   
   

Trị liệu cho trường hợp chảy máu mũi thông thường:

Hiện nay, y khoa dòng chính khuyến cáo nên cho bịnh nhân ngồi, nghiêng về phía trước để tránh nuốt máu vào bụng. Dùng ngón tay bóp phần mềm mũi (trên hai cánh mũi, alae nasi) cho chúng kẹp vách giữa (septum) của mũi, giữ như vậy trong tối thiểu 5 phút (5-20 phút và há miệng ra để thở). Nên nhớ, chúng ta phải giữ như vậy để tạo sức đè lên các mạch máu của Kiesselbach's plexus, nằm cách lổ mũi chừng 1- 1.5 cm, cho đến khi máu đủ thì giờ đông lại và hết chảy máu. Nếu đè cao quá, trên lổ mũi chừng 2-3 cm, ở chỗ xương mũi cứng, sẽ không giúp gì cho việc chặn việc mạch máu đang chảy máu ở dưới. Sau khi hết chảy máu, nên cho bé ngồi hoặc nằm yên một thời gian, đắp nước đá trên trán để giúp co các mạch máu vào mũi.

Nếu bóp lại mà máu vẫn tiếp tục chảy, có thể dùng gòn hay gạt (gauze), tẩm thuốc nhỏ mũi có tác dụng làm có các mạch máu mũi (nasal decongestant drops) như Afrin, Neosynephrine , nhét vào bên chảy máu và bóp lại như trên.

Một số người, kể cả một số nhân viên y tá trường học bên Mỹ, cho trẻ nằm xuống, và đắp bịch nước đá trên trán bịnh nhân. Làm như vậy có thể giúp ích một phần do nước đá lạnh làm các mạnh máu mũi co lại. Tuy nhiên, máu có thể chảy vào họng, qua bao tử (dạ dày), bịnh nhân khó chịu trong bụng, và có thể ói ra máu, làm cha mẹ hốt hoảng, chở vào phòng cấp cứu khai là trẻ ói ra máu . Bs phòng cấp cứu có thể kết luận sai lạc là bé vừa chảy máu ở mũi vừa chảy máu ở bao từ , và đi tìm tòi những bịnh rắc rối , ví dụ các hội chứng máu không đông (coagulopathies).

Nếu vẫn không thành công, cần đem đến phòng cấp cứu cho bác sĩ khám và định bịnh chảy máu từ chỗ nào, có những yếu tố khác như bịnh làm máu khó đông hay không. 

Bác sĩ có thể dùng hoá chất nitrat bạc (silver nitrate) để "đốt" và khằn các mạch máu bị vỡ.

Trong những trường hợp khó trị, có thể phải dùng phẫu thuật cột lại những nhánh động mạch liên hệ, hoặc bơm chất keo vào các động mạch (embolization) để ngưng chảy máu.

Phòng ngừa:

1. Tránh đừng để niêm mạc quá khô. Có thể dùng nước muối nhõ mũi cho mũi bớt khô, cho "cứt' mũi bé mềm và dùng ống bơm hút ra, tránh dùng móng tay móc mũi. Đừng cho bé móc mũi.
2. (Dùng 1/4 muỗng cà phê muối (1,2 gram) không có i-ốt (non-iodized salt) pha với 120 cc (4 oz) nước nấu chín, chỉ dùng nội trong 1-2 ngày [ isotonic solution])
3. Uống nước đầy đủ. Nếu nước tiểu vàng đậm, thường có nghĩa là cơ thể đang giữ nước lại vì không đủ nước (uống ít quá, hoặc/và mất nước quá nhiều như nóng sốt, trời nóng nhiều mồ hôi). Uông nươc lạnh, nước trái cây; tránh trà , cà phê vì có chất caffeine làm lợi tiểu.
4. Khám bác sĩ để chữa dị ứng. Uống thuốc như loratadine (Claritin), cetirizine (Zyrtec) chống ngứa và dị ứng. Coi chừng thuốc corticoid xịt mũi dùng không đúng cách hay quá nhiều có thể làm niêm mạc mỏng, yếu và chảy máu mũi.
5. Thoa vaseline, nasal gel hay kháng sinh mỡ (ointment) 3-4 lần hoặc nhiều hơn/ngày vào mũi có thể giảm chảy máu (vd bacitracin, Bactroban)
6. Đo dộ ẩm trong nhà, phòng ngủ. Nếu cần, dùng máy phun hơi nước (humidifier) nếu cần, nhưng đừng thái quá, làm không khí quá ẩm thấp.
7. Tránh những thức ăn có thể làm chảy máu mũi nếu phụ huynh nhận xét quả có như vậy. Dù sao, ăn chocolat hay uống Coca cola cũng không cần thiết và không có ích gỉ cho trẻ con.

Bác sĩ Hồ Văn Hiền

Ngày 15 tháng 2 năm 2014