Viêm Mũi Dị Ứng (Allergic Rhinitis).

Allergy được dịch là dị ứng. (Al (Hy lạp:allos) có nghĩa là khác, lạ, erg (ergon) là hoạt động). Người bị dị ứng phản ứng một cách khác thường với một chất antigen ( kháng nguyên) nào đó, và chất này gọi là allergen, có nghĩa nó gây ra những phản ứng quá mẫn (hypersensitivity reactions) ở người dị ứng.

Những kháng nguyên (antigen) gây ra phản ứng có thể là phấn bông, mốc meo (mold spores), chất bài tiết của các con rận li ti ( các con dust mites trong mền chiếu mà ta chỉ có thể thấy bằng kính hiển vi, chất bài tiết của chúng gây allergy), các vảy li ti của da, lông (animal danders) các thú nuôi trong nhà .

Allergen tiếp xúc với niêm mạc mũi của những người nhạy cảm (atopic individual) , làm cơ thể sản xuất các IgE là những kháng thể phụ trách dị ứng, huy động các tế bào đến mũi, tiết ra chất histamine, làm mũi sản xuất ra chất nhớt (mucus), (chảy mũi), sưng (làm nghẹt mũi và ngứa. Nên để ý đến chất histamine này vì những thuốc chống dị ứng sẽ bàn sau có tác dụng chống histamine.

Hình 1: Các tế bào plasma cells sản xuất các kháng thể IgE phụ trách dị ứng (allergy antibodies), các kháng thể này gắn vào tế bào chuyên môn gọi là mast cells. Lúc các kháng nguyên (allergen) như phấn bông (pollen) đi vào mũi, tiếp cận với các mast cells nằm trong niêm mạc mũi, gắn vào đầu ngoài các kháng thể đã "cắm" sẳn vào mast cells, làm cho mast cell thải histamine, prostaglandin, leukotriene. Histamine gây ra những triệu chứng viêm (sưng, ngứa) của bịnh dị ứng mũi. Phần đông thuốc chống dị ứng ("allergy medicines") tác dụng ngược với chất histamine này (antihistaminic effect). (Image credit: Biology-forums.com)

Những phản ứng này có thể làm tắt nghẻn các đường thoát chất nhớt của các xoang mũi làm người bịnh dễ bị viêm xoang mũi (sinusitis). Trong tai của chúng ta có một khoảng trống gọi là tai giữa (middle ear) nằm giữa màng nhỉ (tympanic membrane ) và tai trong (middle ear). Có một cái ống nối miệng với hai tai giữa, đem không khí vào tai giữa, giữ cho thoáng (ventilation). Người bị dị ứng mũi, hai các ống này có thể bị nghẹt lại. Áp suất trong tai giữa giảm xuống làm người bịnh thấy lùng bùng tai. Hoặc trẻ con có thể dễ bị nhiễm trùng tai giữa vì dị ứng mũi cọng thêm các chứng đi kèm như adenoid hoặc hạnh nhân quá lớn.

Hình 2: Dị ứng do các kháng nguyên trong không khí (air allergen) có thể gây nhiễm trùng xoang mũi (sinusitis, sinus infections), nghẽn đường thông hơi của tai giữa (Eustachian tube)(làm nước ứ đọng trong tai, viêm tai giữa [middle ear infection]), suyễn (asthma), ngứa họng (itchy throat), viêm kết mạc mắt do dị ứng (allergic conjunctivitis) (Image credit: Harvard Patient Education Center).

Những thuốc trị bịnh này gồm:

• Những thuốc chống histamine (antihistaminic) như Benadryl (diphenhydramine) . Benadryl tốt và an toàn cho trẻ con nhưng có thể gây buồn ngủ và phải uống nhiều lần trong ngày. Một số thuốc mới hơn nhưng đắt tiền hơn , không làm buồn ngủ: Claritin (loratadine), Allegra, Zyrtec, (hơi buồn ngủ) có thể chỉ cần uống một hai lần mỗi ngày, và trẻ con dùng được . Loratadine ở dạng xy rô, viên tan trên lưỡI, viên tác dụng 24 giờ, bán tự do ở Mỹ. Tôi đoán là các thuốc này lại càng dễ mua hơn nữa tại Việt nam, tuy nhiên tên thương mại có thể khác.
• Một số thuốc giúp bớt nghẹt mũi (decongestant) như pseudoephedrine và phenylpropanolamine có thể được dùng thêm lúc cần thiết để cho bịnh nhân bớt khó chịu và dễ thở hơn. Có thể dùng riêng như syrup hoặc viên nhai Sudafed, hoặc kết hợp với các chất kháng histamine như trong Dimetapp, Claritin D, Allegra D (D là viết tắt của decongestant).
• Một số thuốc nhõ mũi để bớt nghẹt nhanh chóng như Neosynephrine, Afrin chỉ nên dùng ngắn hạn vì dùng lâu dài sẽ làm mũi nghẹt nặng hơn nữa vì các mạch máu nở lớn thêm (rebound vasodilation).
• Môt loại thuốc nhõ mũi an toàn là Cromolyn nasal solution (4%) có thể dùng để ngăn ngừa các triêu chứng, xịt mỗi bên mũi một hai cái, 3-6 lần một ngày, nhiều lần nên cũng khá bất tiện.
• Hiện nay thuốc hiệu nghiệm nhất là các corticosteroid (corticoid) dưới dạng xịt mũi. Tên thương mại ở Mỹ là Nasonex, Flonase, Rhinocort, Nasacort. Thuốc Nasacort nay đã được bán không cần toa ở Mỹ (OTC).
• Thường lúc sơ khởi xịt một hoặc hai cái vào mỗi bên mũi, hai ba lần mỗi ngày. Ba bốn ngày sau, khi triệu chứng đã giảm, bớt lại liều thuốc còn xịt một cái mỗi bên, một lần mỗi ngày. Vì corticoid là một loại thuốc mạnh và có thể ảnh hưởng đến tăng trưởng của các em bé, chúng ta nên tránh dùng ở trẻ em quá nhỏ, cẩn thận liều lượng và đừng dùng quá nhiều vì sốt ruột. Tuy nhiên theo kiến thức hiện nay, thuốc xịt vào mũi không hấp thụ vào máu ở mức đáng kể và có vẻ an toàn dưới sự giám sát của bác sĩ điều trị. Dùng thuốc lâu dài, quá liều quy định có khả năng thuốc ảnh hưởng đến mắt, gây cườm mắt (glaucoma, cataract)nhất là ở người già, những người đang mắc bịnh này..
• Thuốc chống leukotriene như montelukast (Singulair) đắt tiền , có thể giúp ích trong trường hợp khó trị. Ngoài ra bs có thể thử phản ứng ngoài da (skin tests)và nếu thấy cần thiết chích vào da những liều lượng rất nhỏ các kháng sinh (antigen, như phấn bông, bụi..) qua nhiều tháng, năm để cơ thể người bịnh làm quen với các chất đó và giảm khả năng dị ứng với chúng.

Những ý niệm trên hy vọng có thể giúp độc giả hiểu những nguyên tắc chung mà BS dùng lúc chữa bịnh dị ứng mũi bằng thuốc men, và do đó có thể hỏi BS về những điều mình muốn biết.

Bịnh này thường mạn tính, kéo dài. Bịnh có thể chỉ là một phiền toái nhỏ , nếu tránh các chất gây dị ứng (allergen), các nơi nhiều kháng nguyên (antigens) thì các triệu chứng giảm đi nhiều. Nếu không tránh được những thuốc chống dị ứng phổ biến như loratadine (Claritin), cetirizine (Zyrtec)) rẻ tiền và dễ mua tự do, ít phản ứng phụ. Tuy nhiên, những trường hợp nặng, có biến chứng như viêm xoang, chảy máu mũi liên tục, tái hồi, ảnh hưởng đến giấc ngủ, sự ăn, bú (của các em bé), cần được bác sĩ chăm sóc theo dõi kỹ lưỡng.

Hình 3: House Dust Mite (HDM): Những con bọ li ti (chừng 1/3 mm, thường phải phong đại 10 lần mới thấy được) trong mền , chiếu, nệm, thảm tạo nên những kháng nguyên gây dị ứng (ngứa, nhảy mũu, suyễn). Các biện pháp như bao gối nệm bằng bao plastic đặc biệt, hút bụi, tránh để nhiều đồ đạt (gấu nhồi bông, màng cửa,hoa giấy, hút bụi trong phòng thường xuyên , lọc không khí bằng máy có air filter tốt, giặt mền, khăn trải giường 2 tuần/lần với nước nóng, có thể giảm mức tiếp xúc với con bọ HDM.

Chữa trị có kết quả tốt có thể giúp phẩm chất đời sống thoải mái hơn (không ngứa ngáy , dụi mũi, hít hà liên miên, không há miệng thở lúc ngủ làm ngủ không ngon, thở bằng miệng có thể làm hô răng (malocclusion)), và không phải đợi lúc biến chứng như viêm xoang mũi, viêm tai giữa , mất thính giác mới cho uống thuốc.

Ngoài ra cũng nên để ý tới môi trường sống và tránh những yếu tố gây dị ứng mũi như:

• vệ sinh nơi nhà ở, phòng ngủ:
• thú nuôi trong nhà: chó, mèo, chim (pets).
• giường chiếu bụi bặm,
• cây kiểng ,
• chỗ ẩm thấp có thể dễ mốc meo
• các chất hóa học, phân bón, xăng nhớt, đồ xịt chìu bàn ghế , thuốc sát trùng
• nấu nướng nhiều trong nhà gây khói, các hơi từ chất đốt,
• người lớn hút thuốc lá
• garage, xe gắn máy nổ thong với nhà chính
  

Những yếu tố môi trường này rất quan trọng trong việc gây ra bịnh hoặc làm bịnh nặng hơn , từ dị ứng mũi cho đến những bịnh đi kèm như hen suyễn (asthma), viêm phế quản, sưng tai giữa (otitis media).

BS Hồ Văn Hiền

10 tháng 4 năm 2013

3-14-2014