“Viêm lở miệng tái hồi" (Recurrent Aphthous Stomatitis) và một số bịnh gây lở miệng.

Bịnh hay xảy ra ở các trẻ con chừng 9-10 tuổi trở lên, những người trẻ 20-30 tuổi. Tiếng Anh gọi là Recurrent Aphthous Stomatitis (RAS, canker sore), chúng ta thường gọi là lở miệng, hay “đẹn” lưỡi miệng, nhưng những từ này không chính xác. Tạm dịch là “viêm lở miệng tái hồi' (gốc Hy lạp chữ aphtha = lở miệng= mouth ulcer).
Thường vết loét 3-10mm phía trong môi hay dưới lưỡi, phía sau họng thì ít khi bị loét.Trên vết lở có phủ một lớp trắng đục. Bịnh nhân không sốt và hạch cỗ không sưng, tuy đôi khi có thể có hạch nhỏ sưng dưới cằm. Bịnh làm cho bịnh nhân đau buốt, càng đau nhiều nếu ăn đồ nóng, chua, cay; nhất là trẻ em có thể bỏ ăn uống gây thiếu nước. Bịnh có thể tái đi tái lại nhiều lần, tuy càng lớn tuổi thì cáng ít bị bịnh.

Hình 1: Lở phía trong môi (hình của Wikipedia)

Nguyên nhân

Chưa biết rõ đích xác. Đây không phải là bịnh nhiễm trùng và không phải bịnh lây (not contagious). Có một phần ảnh hưởng di truyền, gia đình.
Nếu giải thích là vì ăn đồ ăn nóng, và cần chữa bằng ăn uống đồ mát thì đó là giải thích theo y lý đông phương, tây y không lý luận như vậy. Tây y cho rằng có những yếu tố dị ứng (ví dụ người ta nghi rằng, trong một số trường hợp bịnh nhân có thể dị ứng với chất gluten thường tìm thấy trong bột mì, và là một thành phần của bịnh celiac disease [ bịnh celiac disease làm bịnh nhân lở trong ruột và hấp thụ thức ăn giảm đi] ).
Thuyết thứ hai là có những yếu tố tự miễn nhiễm, các bạch cầu hệ phòng thủ của cơ thể tác động lên trên chính các tế bào của chính mình (autoimmune basis).
Dù sao, ngoài chuyện đau đớn vì lở miệng, đại đa số chỉ bịnh nhẹ, chừng 7-10 ngày thì khỏi.

Định bịnh và chẩn đoán phân biệt:

Cần phân biệt với những nguyên nhân khác có thể làm lở miệng ở trẻ em.1) Ví dụ bịnh bịnh viêm miệng (stomatitis) do những siêu vi gây ra, khá phổ biến ở trẻ em, ví dụ như bịnh bàn tay-chân-miệng (hand foot mouth disease) thường xuất hiện vào mùa xuân đến mùa thu trong các vùng ôn đới (temperate), ở trẻ em dưới 5 tuổi; tuy nhiên người lớn cũng có thể bị bịnh. Do virus ruột (Enterovirus genus) gây ra, thường bé sốt, nổi mụt nước ở mông, hai bàn tay và chân, kèm theo lở miệng. Bịnh dịch tay-chân-miệng ở Việt nam cũng như các nước Đông Á, Đông Nam Á do enterovirus 71 có thể nặng hơn và gây chết người nhiều hơn dạng chúng tôi thường gặp bên Mỹ.

Hình 2: Viêm miệng do siêu vi Herpes simplex, Hình 2: Viêm miệng do siêu vi Herpes simplex, để ý nướu răng cũng bị sưng đỏ (hình của American Academy of Pediatrics)

Hình 3: Bịnh tay chân miệng: các vết loét ở miệng đi đôi với các mụn nước (blisters, vesicles) trên bàn tay và bàn chân (mụn chỉ giới hạn trên bàn tay và chân, có thể một số ít trên mông em bé; khác bịnh trái rạ (thuỷ đậu) mụn khắp toàn thân.(Image source: Chiangraitimes.com)

2) Một bịnh khác là viêm miệng và nướu răng do siêu vi herpes, thường xảy ra ở các bé dưới 3 tuổi (vì đây là lúc cháu tiếp xúc lần đầu với virus). Điển hình trước đó 3-50 ngày cháu có "phơi nhiễm" (exposed) với virus này từ một người nào đó, bắt đầu cháu sốt, sưng hạch vùng cỗ, niêm mạc miệng sưng đỏ, sau đó những vết lở xuất hiện 1-3 mm. khắp nơi từ trước ra sau, trừ phần hầu cuối họng (posterior pharynx).
3) Một loại lở miệng khá phổ biến ở các trẻ nhỏ dưới một tuổi là lở miệng do nấm candida. (thrush). Bé bỏ bú, miệng nhiều đốm trắng và niêm mạc, lưỡi sưng đỏ.
4) Một bịnh khác gọi là herpangina, do virus Coxsackie A gây ra, cũng gây sốt, nhưng vết lở trên 2 cột đứng trước hạch a-mi-đan (anterior tonsillar pillars) và phía sau vòm họng (soft palate), phía trước miệng và lưỡi thì không bị lở.

Hình 4: Herpangina do siêu vi Coxsackie.(Hình của diseasesforum.com)

5) Một bịnh liên hệ đến chứng lở miệng tái hồi là hội chứng PFAPA (periodic fever, aphthous stomatitis, pharyngitis, adenitis syndrome; gồm sốt tái hồi, lở miệng, viêm họng, viêm hạch ). Bịnh phát lúc trẻ chừng 3-5 tuổi, những đợt bịnh bắt đầu bằng cơn sốt, sau đó lở miệng, sưng hạch cỗ, viêm họng, có thể kèm theo sưng khớp, đau bụng, ban (rash) ngoài da, ói mửa , tiêu chảy. Giữa các cơn bịnh bịnh nhân hoàn toàn bình thường. Các triệu chứng giảm nhanh chóng sau một liều corticoid nhưng cơn tiếp có thể trở lại sớm hơn. Cắt bỏ a mi đan (tonsillectomy) chữa dứt bịnh đa số trường hợp. Tuy nhiên, đa số trường hợp tự nó khỏi khi bịnh nhân qua tuồi thiếu niên, "teen-ager".
Những bịnh "lở miệng" khác do nhiều nguyên nhân khác nhau, tuy nhiên khác bịnh cảnh. Ví dụ “Strep Throat”: viêm họng do vi trùng streptococcus nhóm A, sưng hầu, có mủ, sưng a mi đan, thường chữa bằng kháng sinh nhóm Penicillin uống trong 10 ngày. Bịnh này có thể kéo theo bịnh sốt thấp khớp cấp tính , ảnh hưởng tới tim, khớp (hiện nay ít thấy ở Mỹ).

Hình 5: Vi khuẩn Streptococcus Group A gây ra viêm họng ("Strep throat) và có thể kéo theo bịnh viêm thấp khớp cấp tính (acute rheumatic fever, rhumatisme articulaire aigu). Trong một số trường hợp, cơ thể phản ứng với kháng nguyên vi khuẩn, sản xuất những kháng thể có khả năng làm hư hại các khớp xương (viêm khớp, nhưng tạm thời thôi), biểu hiện trên da, và quan trọng hơn nhiều, gây hư hại trên lớp trong của tim (van tim), bắp thịt tim (myocardium) và màng bọc tim (pericardium). Ngạn ngữ trong y khoa Pháp " bịnh sốt thấp khớp cấp tính chỉ liếm khớp, nhưng cắn vào trái tim" (Le rhumatisme articulaire aigu leche les articulations, mais mord le coeur) . Nhạc sĩ Mozart nổi tiếng có lẽ mắc bịnh này lúc còn nhỏ tuổi.

Kể các chi tiết ở trên để chúng ta thấy rằng cần loại bỏ khả năng những bịnh như vậy trước khi kết luận đây là bịnh RAS. Nói đơn giản: nếu có kèm theo nóng sốt, có sưng hạch thì cần tìm khả năng những bịnh khác.

Hình 6: Viêm họng do nhiễm Streptococcus A. Amiđan sưng, có mủ.

Chữa bịnh

Mục đích chính là làm giảm viêm và đau.
1) Giảm viêm: thuốc hiệu nghiệm nhất là corticoid chấm vào các vết lở trong miệng. Ví dụ thuốc betamethasone valerate ointment, thoa 2 lần/ ngày. Thuốc Kenalog in Orabase (dental paste) là một chất corticoid đi kèm theo một chất kết dính vào vết thương niêm mạc. Trét vào vết lở, đừng thoa hoặc chà xát vào, 2-3 lần/ ngày. Nên nhớ là không được dùng thuốc cho những trường hợp nhiễm trùng mà chúng ta bàn ở trên.
2) Một thuốc tên amlexanox dưới dạng oral paste (tên thương mãi là Aphthasol) được chứng minh là khá hiệu nghiệm , làm vết loét lành nhanh hơn. Tuy nhiên, gần đây vì ế quá, nên nhà sản xuất ngưng bán bên Mỹ.
3) Một số thuốc tê dùng trên vết thương (topical ) có thể làm bớt đau: benzocaine (“Orajel cold sore”). Chỉ dùng cho người lớn : thuốc súc miệng (squish and spit) có viscous lidocaine [liquid] 2% (phải có toa bác sĩ, có thể làm sặc, mất phản xạ nuốt vì thuốc tê tác dụng trên họng.
4) Dùng một muỗng teaspoon Phillips' Milk of magnesia (thuốc đau bụng, chữa táo bón) trộn với 1 muỗng Benadryl Allergy Liquid (diphenhydramine) súc miệng trong một phút, rồi nhả ra. Có thể làm 3-4 lần ngày cho đỡ đau.
5) Một số người dùng cam thảo (licorice; DGL bột hay viên (deglycyrrhizinated licorice) bán ở các tiệm dược thảo/health food store), hay mật ong hoặc chất lấy từ tổ ong (tincture of propolis) (nếu dị ứng với ong không được dùng)
6) Một số người dùng vitamin B; probiotics ( là những vi khuẩn lactobacillus giúp cho vi trùng bình thường "bạn" của chúng ta nẩy nở trong ruột già)
7) Người ta thấy những chấn thương nhỏ , stress có thể gây ra viêm lở miệng. Có thể tránh stress, vệ sinh miệng, dùng bàn chải tốt không làm trầy niêm mạc miệng, tránh dùng kem đánh răng có chứa sodium lauryl sulfate (SLS để làm kem sũi bot, tránh ăn những thức ăn cứng, như mía, hạt cứng có thể làm rát miệng.
8) Lúc lở miệng tránh các chất chua, gia vị cay, các thức ăn cứng.
9) Trẻ em có thễ bỏ ăn uống, mất sức mất nước. Những nước thiên nhiên như rau má, trái cây, có thể giúp cho bịnh nhân có đủ số nước và calories cần thiết lúc đang gặp khó khăn nhai nuốt vỉ lở miệng.
10) Nên cẩn thận đối với các thuốc gia truyền, thuốc không biết rõ xuất xứ, nhất là đối với trẻ em. Theo báo VN ,trong 3-4 tháng đầu năm 2012, có đến 80 trẻ em nhiễm độc chì được đem vào điều trị ở Bịnh Viện Bạch Mai, nguyên nhân là dùng "thuốc cam" bôi trị tưa lưỡi, với triệu chứng tương tự như việm họng, viêm não. Bịnh viêm miệng RAS chỉ là một bịnh nhẹ, dù cha mẹ sốt ruột đến đâu, không nên mạo hiểm dùng những thuốc mình không biết cho vào miệng trẻ con, nguy hiểm không lường được.Các nhận xét ở đây chỉ hoàn toàn có tính cách thông tin mà thôi.

Bác sĩ Hồ văn Hiền.

Ngày 19 tháng 4 năm 2014