"Sống không phải là ký-sinh trùng của thế-gian, sống để mưu-đồ một công-cuộc hữu-ích gì cho đồng-bào, tổ-quốc"

** Phan Chu Trinh **

 

Phình Động Mạch Chủ

(Aortic Aneurysm)

“Kính thưa Bác sĩ ,

Tôi tên N.V. H., 75 tuổi, ở Philadelphia.

Hơn một tháng nay, buổi chiều tôi thấy chóng mặt khó chịu. Đến thời hạn đi khám tim lại cách đây hơn một tháng, bác sĩ tim siêu âm và cho biết hai động mạnh từ tim ra và tĩnh mạch phồng to lên, đè vào phổi và phải giải phẩu cắt ngắn bớt và cho ống vào trong.

Tôi xin sang năm mới mới giải phẩu. Bác sĩ nói "được, không sao, vì già rồi cái gân nói dai, chứ còn trẻ thì phải mổ ngay."

Tôi xin hỏi:

-Tôi có cần phải mổ không?

-Nếu không mổ thì có nguy hiểm gì không?

Cám ơn Bác sĩ"

Những chi tiết về bịnh của vị thính giả không phải là những thuật ngữ y học chính xác nên tôi không thể chắc chắn đây là bịnh gì. Tôi chỉ xin nhân tiện đây bàn về một số điểm có tính cách thông tin, không có tính cách cá nhân, bàn về bịnh giãn nở hay phình động mạch chủ (aortic aneurysm).

Mỗi năm có trên 100 ngàn người chết vì phình động mạch chủ và con số này đang gia tăng. Đa số các bịnh nhân không biết rằng mình mang chứng bịnh này, thường xảy ra ở đàn ông lớn tuổi và từng ghiền thuốc lá.

Tim là một cái máy bơm tự động (fig 1). Tim bên phải đem máu nghèo oxy (đã dùng [máu đen/xanh] đem về từ ngoại biên qua các tĩnh mạch; superior vena cava, inferior vena cava) lên phổi (pulmonary trunk) để nhận oxy từ không khí được hít vào. Tim bên trái [left ventricle] bơm máu chứa nhiều oxy ( máu đỏ, oxygenated blood) đi nuôi các bộ phận cơ thể (kể cả trái tim).

16ahvhien --- pdm1

Fig 1: Source Wikipedia

16ahvhien --- pdm2 

Fig 2: Mạch máu lớn đi từ tim trái là động mạch chủ (aorta)

Mạch máu lớn đi từ tim trái là động mạch chủ (aorta; fig 2), hình dáng tựa như cán cây dù: phần nằm trong lồng ngực gọi là động mạch chủ ngực (thoracic aorta) từ đó xuất phát những nhánh động mạch đi lên cổ và đầu và hai cánh tay; có ba đoạn, một đoạn đi lên gọi là ascending aorta, đoạn cong, ngang gọi là aortic arch (hay transverse aortic arch, cung động mạch chủ ), đoạn đi xuống gọi là descending aorta. Khi động mạch chủ đi xuống phía bụng, thì chúng ta gọi là động mạch chủ bụng (abdominal aorta), từ đó đâm những nhánh nuôi các bộ phận quan trọng như ruột, gan, thận và chạy xuống hai chân.

16ahvhien --- pdm3

Fig 3: Marfan Syndrome: Người bị Hội Chứng Marfan cao và gầy quá khổ, đầu dài và hẹp, ngón tay chân dài (ngón tay ví như chân nhện, arachnodactyly), xương sống vẹo, các khớp xương lỏng lẻo hơn người thường (joint hyperlaxity), và quan trọng cho sức khoẻ là dễ bị phình động mạch chủ.

Lúc tuổi già thì vách động mạch cũng yếu đi, cũng như do tác dụng của áp huyết cao (hypertension), hay do xơ vữa động mạch (atherosclerosis, do quá nhiều mỡ trong máu), hay do bẩm sinh , di truyền, cấu trúc vách động mạch không bình thường (vd: Marfan Syndrome), động mạch chủ sẽ nở to, phình ra (đường kính tăng, dilation of the aorta), vách động mạch chẻ ra làm đôi (aortic dissection) tạo nên một "lòng, ruột giả" (false lumen) càng lúc càng lớn và nghẹt lòng của mạch máu và đe doạ bể, và với thời gian, đến một mức giãn nở nào đó. (Tương tự như một ruột bánh xe đạp có thể phình to và đe doạ bể, vỡ ra nếu bánh xe quá cũ, cao su bị hư hại, hay từ lúc ở nhà máy chế biến cao su được sản xuất với nguyên liệu xấu.) Nhà bác học lừng danh của thuyết tương đố Albert Einstein chết vì chứng vỡ động mạch chủ. Phình động mạch chủ được định bịnh trước đó 7 năm và bác sĩ tìm cách gia cố động mạch, nhưng cuối cùng thời đó không chữa được (tháng 4, 1955).

16Ahvhien --- pdm4

Fig 4:Những trường hợp phình động mạch chủ (bên phải), so sánh với động mạch bình thường. Diaphragm là hoành cách mô, cơ mỏng chắn giữa bụng (abdomen) và ngực (thorax, chest).

(Source: Northern Sydney Vascular)

Những vùng nở to ra của động mạch chủ gọi là phình động mạch chủ ( aortic aneurysm, AA) thường xảy ra ở khúc bụng (AAA, abdominal aortic aneurysm), nhưng cũng có thể xảy ra trong ngực (thoracic aortic aneurysm), tuỳ theo mà chúng ta gọi tên mô tả loại aneurysm liên hệ,

Bs có thể cần những kỹ thuật hình ảnh như siêu âm (ví dụ đo siêu âm tim bằng nguồn siêu âm phát đi từ thực quản, transesophageal echocardiography), CT, MRI, thể hiện hình ảnh các mạch máu (angiography), MRA (magnetic resonance angiogram) để xác dịnh chẩn đoán về giãn nở động mạch chủ và cơ năng tim.

Bác sĩ quyết định trị liệu AA tuỳ theo kích thước của aneurysm và tốc độ tăng trưởng của nó.

1) Nếu aneurysm còn nhỏ, bịnh nhân có thể được dùng thuốc hạ huyết áp loại beta-blockers để giảm thiểu gánh nặng do áp suất gây lên vách động mạch.

  • Bác sĩ có thể cho bịnh nhân tập thể thao, dùng thuốc statin như atorvastatin (Lipitor) để hạ mỡ trong máu, ngưng hút thuốc lá, giảm cân nếu cần, ăn uống lành mạnh, giảm thịt đỏ, chất béo, vv
  • Một số khảo cứu trên chuột cho thấy thuốc valsartan, là một loại thuốc thông thường dùng để trị bịnh áp huyết cao, có tác dụng ngăn chặn sự tiến triển của AAA và ức chế sự thành hình của AAA. Thuốc này đang trong vòng thí nghiệm trên lâm sàng. (2)

Bác sĩ quyết định có cần mổ AA hay không tuỳ theo:

  1. Bịnh nhân có triệu chứng hay không
  2. Tiến triển: đường kính gia tăng đến mức báo động, lúc mà cơ nguy vách động mạch chủ có thể rách và động mạch chủ vỡ (rupture) ra chảy máu ào ạt đe doạ tính mạng. Cũng như máu đông, đóng cục trong động mạch làm trở ngại lưu thông, máu không đến nuôi đủ các bộ phận, có thể gây tổn hại cho các bộ phận tuỳ thuộc vào máu do động mạch chủ đem đến, ví dụ thận hay ruột.
  3. Nói chung, để tham khảo, đo bằng CT, kính thước trong lòng động mạch ở người đàn ông trên 60 tuổi bình thường đường kính động mạch chủ ngực, đoạn đi lên không quá 4,26 cm, ở khúc bụng < 3 cm ( upper normal for male, age above 60 y, ascending thoracic aorta diameter <42.6 mm, abdominal aorta diameter < 30 mm).(1)

    Chỉ định phẫu thuật ở đàn ông : đường kính AAA [ở khúc bụng]   5,5 cm trở lên, hay có triệu chứng, hay đường kính tăng quá nhanh là chỉ định phẫu thuật. Ở phụ nữ, tiêu chuẩn này có thể thấp hơn.

    Đối với aneurysm ngực, thường có chỉ định mổ lúc đường kính 5,5-6cm.

    16Ahvhien --- pdm5

    Fig 5: Cắt bỏ đoạn mạch máu bị hư và thế vào một ống graft bằng sợi nhân tạo

    (Source: vasculardisease.nm.org)

    Bác sĩ giải phẫu mạch máu (vascular surgeon) có thể thực hiện các phẫu thuật sau thuật:

    a) Ít "xâm phạm" (minimally invasive), không cần mở bụng: Dùng stent-graft, như một cái ống được xếp lại, được nhét vào mạch máu ở háng, đến nơi aneurysm thì cho bung ra để gia cố cho đoạn mạch máu đã bị yếu từ phía trong lòng mạch máu, sau đó mạch máu sẽ lành lại chung quanh graft.(fig 6)

    b) Những chỗ không dùng stent được (ví dụ như như ascending aorta): “interposition tube graft”: cắt bỏ đoạn mạch máu bị hư và thế vào một ống graft bằng sợi nhân tạo Dacron hay Gor-Tex, may các nhánh mạch máu vào ống này. Graft có thể tồn tại cả đời bịnh nhân. Có thể thay thế van động mạch (aortic valve) bị hư nếu cần, cùng một lúc với graft động mạch chủ.

    Có thể cần phải mổ lớn hơn, những trường hợp aorta bị hư trong ngực cũng như trong phần bụng, phải thay thế bằng một ống ghép dài từ trên xuống dưới (thoracoabdominal aneurysm repair).

    16Ahvhien --- pdm6

    Fig 6: Phẫu thuật nội mạch (endovascular surgery): không cần mở bụng. Bs rạch đường nhỏ ở háng, nhờ một sợi dây hướng dẫn và nhờ theo dõi bằng quang tuyến, đặt stent-graft được xếp gọn vào lòng động mạch chủ, cho nó bung ra và được giữ yên một chỗ nhờ sức ép đè lên vách động mạch.(Image source: Stevens Institute of Technology)

    Sau khi mổ, bịnh nhân cần được theo dõi thường xuyên để tránh áp huyết lên quá cao, tránh stress trên động mạch chủ và theo dõi kích thước động mạch định kỳ bằng CT (với cản quang) hay MRA.

    16Ahvhien --- pdm7

    Hình 7: Bịnh nhân đang được screen tìm xem động mạch chủ có bị phình ra không bằng máy siêu âm. Nam giới bị AAA nhiều gấp lần nữ giới. (Hình của NHS Anh quốc)

    Screening:

    Những người sau đây được khuyến cáo nên screen tìm giãn nở động mạch chủ:

    (1)>65-75 tuổi và từng hút thuốc lá (2) Hay từ 60 tuổi trở lên và có cha mẹ hay anh em từng bị động mạch chủ bị giãn nở.

Xin nói rõ đây chỉ là những thông tin tổng quát để chúng ta cùng học hỏi. Quý vị bịnh nhân cần kiểm chứng lại với bác sĩ của mình cũng như những nguồn thông tin đáng tin cậy khác.

References: 1) Song Shou Mao: Normal Thoracic Aorta Diameter on Cardiac Computed Tomography in Healthy Asymptomatic Adult; Impact of Age and Gender

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2577848/

2) Fujiwara Y. et al. Inhibition of experimental abdominal aortic aneurysm in a rat model by the angiotensin receptor blocker valsartan.

Bác sĩ Hồ Văn Hiền

(Hien V. Ho, MD, FAAP)

Ngày 14 tháng 12 năm 2015

(Edited 1/25/2016)