"Ta muốn cưỡi cơn gió mạnh, đạp làn sóng dữ, chém cá tràng-kình ở Biển Đông, quét sạch bờ-cõi để cứu dân ra khỏi nơi đắm-đuối chứ không thèm bắt chước người đời cúi đầu, cong lưng làm tỳ-thiếp cho người ta"

** Triệu Thị Trinh **

Một nghệ thuật sống

 

Sau ba mươi năm hành nghề bác sĩ nhi khoa, tôi từng chứng kiến nhiều thế hệ con cái chúng ta phát triển qua tuổi teenager (mười ba trở lên, lứa tuổi nữ thập tam nam thập lục của chúng ta), và những lần khám bịnh về thể chất không còn thường như trước, lúc các em đang thời thơ ấu. Ðây là lúc cha mẹ bắt đầu lo nhiều về đời sống tinh thần và đạo đức của các em. Các em có đời sống vật chất bảo đảm, cơ thể phát triển nhanh hơn thế hệ trước. Xã hội tân tiến thì đầy cám dỗ, nằm ngay cả trong bốn bức tường của nhà mình (điện thoại, internet, cable TV, nay thì smartphone đem đủ loại thông tin hình ảnh đến mọi nơi và bất cứ giờ giấc nào). Trường học có nhiệm vụ rất giới hạn về giáo dục về các giá trị tinh thần, đạo đức và nhất là tâm linh. Một số nguyên tắc dạy ở lớp học có thể quá phóng khoáng, không phù hợp với giá trị tinh thần của một số gia đình. Mỗi người cha, người mẹ phải quyết định dạy cho con mình những nguyên tắc, giá trị nào đó để hy vọng chúng sẽ lớn lên thành một con người theo đúng nghĩa của nó, nghĩa là dạy (nếu có thể) chúng một nghệ thuật sống.

 

Bài thơ ‘’If’’ sau đây của Rudyard Kipling (1895), một văn thi sĩ người Anh cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ thứ 20. Oái oăm thay, Kipling chỉ có một người con trai, chẳng may chết yểu, chắc chưa đủ thời gian để trở thành con Người mẫu mực, lý tưởng được mô tả trong bài thơ này. Tuy nhiên, theo thiển ý, bài thơ này là bài thơ hay nhất mà chúng tôi biết nói về nghệ thuật sống, có lẽ đúng cho cả nam lẫn nữ và đã giúp cho nhiều người thanh niên tìm ra một lý tưởng sống đẹp. Tuy tác giả lấy cảm hứng từ nhà chính trị và quân sự thuộc địa của Đế quốc Anh Sir Leander Starr Jameson (1853-1917), một số tư tưởng phù hợp với đạo trung dung, với quan niệm về nhân, lễ, nghĩa, trí, tín của Khổng giáo và ngay cả Phật giáo của Phương Ðông.

André Maurois (1885-1967), một văn sĩ nổi tiếng Pháp, đã từng dịch thoát bài này từ tiếng Anh qua một bài thơ vần điệu tiếng Pháp rất cũng rất nỗi tiếng, nhất là trong giới người Việt biết nói tiếng Pháp. Bài thơ tiếng Pháp xếp lại thứ tự các ý nguyên bản, ví dụ bắt đầu như sau:

'Si tu peux voir detruit l'ouvrage de ta vie,

Et sans dire un seul mot, te mettre à rebâtir"...

 

(Nếu con có thể nhìn sự nghiệp đời con tan vỡ

Và không thốt một lời bắt tay xây dựng lại từ đầu..).

 

Như vậy ý chí cương quyết làm lại cuộc đời khi sự nghiệp tiêu tan được nêu lên đầu tiên. Maurois dịch bài này năm 1918, khoảng thời gian Thế chiến thứ nhất chấm dứt với sự tàn phá của Châu Âu. Có lẽ lúc đó, quan trọng hơn hết là tâm trạng phải quyết chí "làm lại từ đâu", xây dựng lại thế giới một lần đã sụp đổ. Những người Việt quen thuộc với bài tiếng Pháp của André Maurois chắc cũng rất tâm đắc với câu "Si tu peux voir détruit l'ouvrage de ta vie..." mấy mươi năm trước, lúc chiến tranh chấm dứt, bỏ lại tất cả sau lưng và làm lại từ đầu trên đất mới. Đây là một nét quan trọng cho cá tính người lớn, người từng nếm mùi thất bại, đã trưởng thành.

Tuy nhiên, trong nguyên bản của Kipling, được nhắc đến đầu tiên và nhắc đi nhắc lại là tầm quan trọng của lòng tự tin, tự trọng trước mọi dèm pha, hiểu lầm, không thúc thủ trước áp lực của đám đông đang mất định hướng, nhưng vẫn chấp nhận sự nghi ngờ, dèm pha của người khác:

“Nếu con vẫn bình tâm lúc mọi người chung quanh

Hoảng hốt và đổ lỗi cho con;”

Theo thiển ý, điểm này rất quan trọng cho chúng ta, cho giới trẻ, nhất là giới trẻ hiện nay vì áp lực "peer pressure" của bạn bè và các truyền thông cho đám đông, các mạng lưới xã hội ("mass media, social media" khi các cháu đang trưởng thành là những tác động mạnh nhất, mà cũng cũng có thể nguy hiểm nhất hiện nay.

Ngoài ra,trong đoạn cuối một điểm quan trọng khác đáng chú ý nữa là André Maurois đưa ra một ý niệm không tìm thấy trong nguyên bản của Kipling. Theo như thơ dịch của Maurois thì nếu chúng ta là con người đích thực, đến thánh thần cũng sẽ là những nô lệ thuần phục trước chúng ta:

Alors les Rois, les Dieux, la Chance et la Victoire

Seront à tous jamais tes esclaves soumis,

 

(Lúc đó Vua chúa,Thần Thánh, May Mắn , Khải Hoàn

Sẽ mãi mãi là những nô lệ thuần phục của con…)

Trong lúc trong nguyên bản, Kipling chỉ có tham vọng khiêm nhượng hơn, ít "phạm thượng" hơn:

Yours is the earth and everything that's in it,...

(Thì mọi sự trên Trái đất thuộc về con,..)

 

 

Bài thơ “If” này từng được dịch ra tiếng Việt ( cũng từ bản tiếng Pháp), chừng 50-60 năm trước, đăng trong ấn bản tiếng Việt của cuốn ‘’Un Art de Vivre’’ của André Maurois ( có thể Phạm Cao Củng, hoặc Nguyễn Hiến Lê dịch như tôi từng viết trước đây, nhưng tôi không chắc) . Vì tìm không được các bản dịch tiếng Việt cũ của bài này, cách đây hơn 10 năm, tôi tạm dịch lại ra tiếng Việt để giúp các độc giả không rành tiếng Anh tiếp cận trực tiếp với bản gốc của Kipling. Bài tiếng Việt này đã được đăng lại nhiều nơi, kể cả một cuốn sách xuất bản tại Hà Nội nói về thơ quốc tế đoạt giải Nobel, báo ở Việt nam và tự điển bách khoa wikipedia tiếng Việt.

 

BS. Hồ Văn Hiền

 

 

 

If            

Rudyard Kipling

 

 

 

If you can keep your head when all about you

Are losing theirs and blaming it on you;

If you can trust yourself when all men doubt you,

But make allowance for their doubting too;

If you can wait and not be tired by waiting,

Or, being lied about, don't deal in lies,

Or, being hated, don't give way to hating,

And yet don't look too good, nor talk too wise;

 

If you can dream-and not make dreams your master;

If you can think-and not make thoughts your aim;

If you can meet with triumph and disaster

And treat those two impostors just the same;

If you can bear to hear the truth you've spoken

Twisted by knaves to make a trap for fools,

Or watch the things you gave your life to broken,

And stoop and build 'em up with worn-out tools;

 

If you can make one heap of all your winnings

And risk it on one turn of pitch-and-toss,

And lose, and start again at your beginnings

And never breathe a word about your loss;

If you can force your heart and nerve and sinew

To serve you turn long after they are gone,

And so hold on when there is nothing in you

Except the Will which says to them: "Hold on!"

 

If you can talk with crowds and keep your virtue,

Or walk with kings-nor lose the common touch;

If neither foes nor loving friends can hurt you;

If all men count with you, but none too much;

If you can fill the unforgiving minute

With sixty seconds' worth of distance run-

Yours is the earth and everything that's in it,

And-which is more-you'll be a Man, my son!

 

Rudyard Kipling

 

 

 

Nếu

 

Nếu con vẫn bình tâm lúc mọi người chung quanh

Hoảng hốt và đổ lỗi cho con;

Nếu con vẫn tự tin khi mọi người nghi ngờ khả năng con,

Nhưng vẫn không buồn lòng vì mình bị nghi ngờ:

Nếu con có thể đợi và không mõi mệt vì trông chờ,

Hoặc bị người lừa dối, đừng gian dối với ai,

Hoặc bị người ghét đừng để hận thù xâm chiếm lòng con,

Tuy thế đừng đóng vai quá tốt,đừng nói lời quá khôn ngoan.

Nếu con có thể mơ nhưng đừng để mộng mơ làm chủ con;

Nếu con có thể suy tư-đừng lấy tư duy làm mục đích;

Nếu con có thể gặp Khải Hoàng và Thảm Bại

Mà vẫn đói xử hai kẻ giả dối này như nhau:

Nếu con chịu đựng nghe sự thật con vừa nói ra

Bị kẻ tiểu nhân bóp méo giăng bẩy lừa kẻ dại,

Hoặc nhìn công trình đời con, đổ vỡ,

Và cúi xuống và xây dựng lên với dụng cụ đã mòn.

Nếu con dám đem hết đống tiền con thắng được

Ðổ vào một trận úp ngửa ăn thua,

Và mất hết, và lại bắt đầu từ số không,

Và không một tiếng thở than về sự mất mát của mình:

Nếu con ép được tim con, và từng sợi gân thớ thịt

Phục vụ mục tiêu của con lúc từ lâu sức chúng chẳng còn,

Và cố bám víu vào lúc mà trong con chẳng còn gì

Ngoài Ý chí dục con: "Ðừng bỏ cuộc".

Nếu con có thể chuyện trò với đám đông mà vẫn giữ gìn đạo đức,

Hoặc giao du với Vua chúa-vẫn không xa đám thường đinh,

Nếu con không để bạn thân cũng như kẻ thù làm con khổ,

Nếu con trọng mọi người, nhưng không một ai quá lố:

Nếu mỗi phút qua đi không bao giờ chờ đợi

Trong nuớc rút cuộc đua con chạy đủ sáu mươi giây,

Thì mọi sự trên Trái đất thuộc về con,

Và -hơn thế nữa- con sẽ đúng là một con Người, con trai của cha !

 

Hồ Văn Hiền dịch

 

Bản tiếng Pháp: Bản dịch của André Maurois (1918)

Tu seras un Homme, mon fils

 

Si tu peux voir détruit l’ouvrage de ta vie

Et sans dire un seul mot te mettre à rebâtir,

Ou perdre en un seul coup le gain de cent parties

Sans un geste et sans un soupir ;

 

Si tu peux être amant sans être fou d’amour,

Si tu peux être fort sans cesser d’être tendre,

Et, te sentant haï, sans haïr à ton tour,

Pourtant lutter et te défendre ;

 

Si tu peux supporter d’entendre tes paroles

Travesties par des gueux pour exciter des sots,

Et d’entendre mentir sur toi leurs bouches folles

Sans mentir toi-même d’un mot ;

 

Si tu peux rester digne en étant populaire,

Si tu peux rester peuple en conseillant les rois,

Et si tu peux aimer tous tes amis en frère,

Sans qu’aucun d’eux soit tout pour toi ;

 

Si tu sais méditer, observer et connaître,

Sans jamais devenir sceptique ou destructeur,

Rêver, mais sans laisser ton rêve être ton maître,

Penser sans n’être qu’un penseur ;

 

Si tu peux être dur sans jamais être en rage,

Si tu peux être brave et jamais imprudent,

Si tu sais être bon, si tu sais être sage,

Sans être moral ni pédant ;

 

Si tu peux rencontrer Triomphe après Défaite

Et recevoir ces deux menteurs d’un même front,

Si tu peux conserver ton courage et ta tête

Quand tous les autres les perdront,

 

Alors les Rois, les Dieux, la Chance et la Victoire

Seront à tous jamais tes esclaves soumis,

Et, ce qui vaut mieux que les Rois et la Gloire

Tu seras un homme, mon fils.

 

[Bản dịch của André Maurois (1918)]

 

BS. Hồ Văn Hiền

(edited and updated August 19, 2013)