Chi tiết và tiểu tiết
Bàn về tánh cầu toàn, "đại khái chủ nghĩa", chứng mất nhận thức thị giác, và nguy cơ nhìn thấy cây mà không nhận ra rừng.
Đố ai biết lúa mấy cây
biết sông mấy khúc
biết mây mấy tầng...
Đố ai tìm được tim ai
biết anh nhặt được tim em
để em ca hát cho đời nên thơ
để anh âu yếm dâng người trong mơ...
(Nhạc Phạm Duy)
Người Mỹ nói "God is in the detail" (Thượng đế ở trong chi tiết), và câu nói này được gán cho nhà kiến trúc nổi tiếng người Đức Ludwig Mies van der Rohe, hoặc có thể từ nhà văn Pháp thế kỷ thứ 19 Gustave Flaubert ('Le bon Dieu est dans le detail'). Hai người rất thành đạt trong lãnh vực của mình, những lãnh vực đòi hỏi gần như sự hoàn hảo trong thiết kế cũng như trong sáng tạo văn học. Gần chúng ta hơn, chiếc xe Lexus của hãng Toyota của Nhật đã trở thành biểu tượng của thành tựu khoa học kỹ thuật trong thế kỷ thứ 20, như đã được nêu lên trong cuốn sách bán chạy khắp thế giới của nhà báo Mỹ Thomas L. Friedman “The Lexus and the Olive Tree”("Xe Lexus và Cây Ô-liu"), trong đó xe Lexus tượng trưng cho khoa học kỹ thuật hiện đại và cây ô liu cho các giá trị truyền thống, được trân trọng mặc dù có vẻ lạc hậu và không có giá trị kinh tế.. Châm ngôn của nhà sản xuất xe là "The relentless pursuit of perfection", cuộc chạy theo sự hoàn hão không ngừng nghỉ.
Riêng trong y khoa, chi tiết lại càng quan trọng hơn trong bất cứ ngành nào khác. Một chấm phẩy đặt sai chỗ có thế biến liều thuốc chữa bịnh thành liều thuốc độc, một số tai nạn đáng kể, chết người từng xảy ra, và dần dần các bác sĩ sẽ bị bắt buộc dùng computer để viết toa. Khử trùng dụng cụ y khoa nếu làm ẩu có thể gây chết người.
Năm nay, Thế vận hội mùa đông Sochi, Nga cũng nhắc nhở chúng ta trong thể thao cũng như nhiều lãnh vực khác, giữa thành công và thất bại trên trường cạnh tranh thế giới có khi chỉ là một chi tiết nhỏ, một vài phần trăm của giây đồng hồ, điểm cuối của một quá trình tập luyện có khi hàng chục năm.
Nhiều người tự hỏi tại sao người Việt chúng ta không thành công lắm trong khoa học. Người ta nêu những thống kê cho thấy giới khoa học Việt nam làm khảo cứu ít, các bài công bố đăng báo khoa học quốc tế cũng ít so với các nước trong vùng, và các sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam ít thuộc về các ngành có kỹ thuật cao, trừ trường hợp chúng ta lắp ráp các linh kiện đem từ nước ngoài vào như các máy điện tử của Intel hay Samsung.
Chúng ta có vẻ thiên về "đại khái " chủ nghĩa. Đọc sơ chỉ một tờ báo ở Việt nam, chúng ta ghi nhận ngay những than phiền thường gặp: đường sá hàng triệu đô la thì gặp nhiều ổ gà, cây cột cắm vào trụ bê tông thì cắm lệch lạc, các bài viết trên báo thì sai lỗi chính tả, các sách dịch thì bị chê là dịch ẩu bị độc giả hăm đòi tiền lại, thức ăn thì hư tới đâu cho hoá chất vào để sửa lại vẻ bên ngoài... Nói theo kiểu Mỹ là chúng ta hay đi tắt, hay "cut corners".
Có nhiều giải thích trên nhiều khía cạnh như xã hội học, di truyền, sử học. Trong một khảo cứu mới đây đo lường "chỉ số hành tinh hạnh phúc" (Happy Planet Index) dân các nước trên thế giới mức hạnh phúc ("well-being") của con người càng cao, tài nguyên thiên nhiên, môi trường càng ít bị xâm phạm , ít khai thác thì chỉ số càng cao. Người Việt trong nước được xếp hạng thứ nhì sau Costa Rica. So với Pháp nổi tiếng trên thế giới là hạnh phúc sống vui, đứng tuốt hạng 50 (xem mục Happy Planet Index của en.wikipedia.org) . Người Việt nghèo hơn, lại được cho là "khoẻ" hơn, mặc dù trên mọi chỉ số khác về kinh tế, chính trị Việt Nam còn lẹt đẹt khá xa. Có lẽ người Việt chúng ta từng qua biết bao nhiêu khổ cực nên chúng ta ít đòi hỏi chăng? Ít đòi hỏi từ người khác, mà cũng ít đòi hỏi từ chính bản thân mình, "an phận", hay nói như người Mỹ" Nếu không hư thì việc gì phải sửa?" (If it ain’t broken, don’t fix it).
Nguyễn Công Trứ từng dạy:
"Trí túc tiện túc, đãi túc hà thời túc
Tri nhàn tiện nhàn, đãi nhàn hà thời nhàn"
Nghĩa là:
Biết đủ là đủ, đợi đủ bao giờ mới đủ?
Biết nhàn là nhàn, đợi nhàn bao giờ mới nhàn"
Chỉ kẹt là hiện nay thế giới không còn muốn sống chỉ đủ để tồn tại bình yên trong cái góc nho nhỏ của riêng mình nữa, và người nào "tà tà" quá sẽ bị qua mặt và điều khiển,
ít lắm là trên hình thức kinh tế.
Nói qua thì phải nói lại, cũng theo lối nói Mỹ, chúng ta hãy thử làm "trạng sư của Quỷ" (the Devil's advocate). Trong giáo hội công giáo, lúc người ta vận động phong thánh cho một vị nào đó, thì có một người gọi là advocatus diaboli phụ trách xoi mói xem xét những luận cứ, bằng chứng chống lại. Luôn tiện nhắc đến Quỷ, ở bên Mỹ trong thập niên 1970 lại xuất hiện vế đối lại với câu cách ngôn của chúng ta: "The Devil is in the detail". Tuy nhiên về ý nghĩa cũng tương tự: chúng ta phải coi chừng các chi tiết, vì nguy hiểm lẩn quất trong đó. Khi xem một hợp đồng mượn tiền thẻ tín dụng, phải xem các chữ in nhỏ ( "fine print") có gài bẩy mình lúc trả tiền trể tiền lời sẽ nhảy lên "quá nóc nhà" hay không; lúc mua bảo hiểm sức khoẻ sẽ có những trường hợp bảo hiểm sẽ không trả tiền, deductible quá cao. vv...
Rất hợp lý, nhưng xin phép được hiểu câu này theo một ngã khác, có thể hơi lạc đề một tý. Nhiều lúc chi tiết quá hoá ...mệt.
Văn sĩ người Pháp Antoine de Saint-Exupéry (1900-1944) viết cuốn sách nhỏ rất nổi tiếng “Le Petit Prince” năm 1943, chỉ một năm trước khi ông rơi máy bay và chết. Có nghĩa tuy là một chuyện viết cho trẻ con, nó lại rất triết lý cho người lớn. Lúc tác giả gặp Cậu Hoàng Bé ngoài sa mạc, cậu đang chu du trong thế giới của loài người và nhận xét:
" Người lớn họ thích chi tiết. Khi mình nói cho họ nghe về một người bạn mới quen, không bao giờ họ hỏi mình về điểm chính quan trọng. Họ không hỏi: “Giọng bạn ấy như thế nào? Bạn ấy thích chơi trò chơi gì? Bạn ấy có sưu tập bươm bướm không?”
Họ hỏi :"Nó mấy tuổi? Nó có mấy anh em trai? Nó cân nặng bao nhiêu? Ba nó làm bao nhiêu tiền?"
Rồi sau đó họ mới nghĩ rằng họ biết rõ về bạn đó. Nếu ông nói với một người lớn: 'Tôi từng thấy một ngôi nhà đẹp xây bằng gạch màu hồng,có hoa phong lữ (geranium) ở cửa sổ và có chim bồ câu đậu trên mái...' thì không tài nào họ tưởng tượng được cái nhà ấy như thế nào. Phải nói với họ như thế này :'Tôi có thấy một cái nhà giá một trăm ngàn phật lăng'. Thì họ trầm trồ liền:' Cái nhà thật đẹp quá!'"
Đấy là chuyện hư cấu cho trẻ em. Bàn qua chuyện y khoa có thật. Năm 1970, Oliver Sacks, một bác sĩ chuyên khoa thần kinh Mỹ gốc Anh, xuất bản cuốn sách best-seller của ông:"The Man Who Mistook His Wife for a Hat", tạm dịch: "Người đàn ông tưởng vợ mình là cái mũ". Tóm tắt, đây là một trường hợp có thật , mắc bịnh "visual agnosia" (Trong nhóm này có một bịnh đặt biệt thú vị là chứng prosopagnosia, người bịnh không nhận ra được mặt người khác, kể cả người thân thiết như vợ con..., hay không nhận diện các thú vật nuôi như một nhà chăn nuôi không nhận ra được con bò quen thuộc của mình. 
Từ nguyên : gốc Hy lạp:prosopon=mặt, a= không, gnosia= biết; tạm dịch agnosia: "chứng mất nhận thức thị giác", không nhận biết bằng thị giác được).
Bịnh nhân, Dr P., là một giáo sư âm nhạc nổi tiếng, rất sắc bén trong năng khiếu và khả năng âm nhạc của mình (musicality) nhưng biểu thị thị giác (visual representation), kiến tạo hình ảnh (imaginery) hoàn toàn mất do tổn thương trên bộ óc. Nhưng Dr P. cũng là hoạ sĩ; cùng với triệu chứng của bịnh visual agnosia, các tranh vẽ của ông càng ngày càng trở thành trừu tượng (abstract) hơn, và qua nhận xét của giới nghệ thuật 'cao siêu' hơn những tranh vẽ rất trung thực với thực tế (realist) của giai đoạn lúc ông còn lành mạnh.
Dr P. vẫn giữ khả năng phân tích từng đường nét, những đặc tính vật lý, hình học của mỗi đồ vật. Ông không tự mình mang giày được vì ông không phân biệt giữa chiếc giày và bàn chân chính ông. Được tặng hoa, ông cảm nhận theo cách của một nhà thực vật, không phải với cảm xúc của một người nhận hoa. Ông ghi nhận: "Dài chừng sáu inch, một vật màu đỏ xếp theo nhiều chiều khác nhau, nối với một phần dài kèm theo, màu xanh lá cây". Và dùng lý luận, như ‘hình đối xứng nhưng không tuyệt đối, có thể là một cái hoa.” Có thể nhưng không chắc. Chỉ khi ngửi mùi hương, ông mới nhận ra ngay đấy là hoa hồng mới nở.
Bác sĩ đưa cho ông cái găng tay và hỏi xem đấy là cái gì, ông quan sát rồi nhận xét:" Một bề mặt liên tục (continuous surface), được xếp ngược vào trong (infoldings). Nó có năm cái túi....Để đựng món gì chăng...Có thể đựng những đồng tiền cở khác nhau..
-Có thể nó mang vừa khít với phần nào cơ thể không?
Câu hỏi này Dr. P không trả lời được. Không đứa trẻ nào có khả năng phân tích những chi tiết như "bề mặt liên tục", infoldings như Dr. P, nhưng đứa trẻ nào mới nhìn qua cũng nhận ra được đây là chiếc găng tay. Cũng vì vậy, lúc Dr P. muốn đội mũ, ông cũng phân tích cái đầu bà vợ mình, màu đen nâu, hình tròn giống cái cối, mà tưởng nhầm là cái mũ.
Trường hợp này cho chúng ta thấy là trong khoa học, chúng ta thán phục những khả năng nhận xét chi ly, phân tích sự vật, càng ngày càng đi vào thế giới nhỏ hơn và nhỏ hơn. Các chuyên gia và các khoa học gia dắt ta vào những kiến thức càng ngày càng nhiều, nhưng lãnh vực của mỗi người càng ngày càng thu hẹp lại. Tuy nhiên khả năng nhìn thấy chi tiết, phân tích trừu tượng chưa chắc là khả năng cao nhất của bộ óc con người. Đi xa hơn sự phân tích của một máy computer, sự trừu tượng hoá, còn phải đi đến nhận thức về căn cước (identity), về bản chất của sự vật và liên hệ giữa chúng và bản thân, tức là khả năng đề ra một phán xét cá nhân (personal judgement) , những điều không hiện hữu trong cái máy tính, cũng như không được xét đến trong mô hình bịnh lý học thần kinh hay tâm lý học dựa trên mô hình của máy tính, đồng hoá đời sống tinh thần với sinh lý bộ óc vật thể, được xem như là một máy tính siêu việt. Cho nên, như trong trường hợp Dr P., coi chừng, chúng ta có thể mất cái nhìn tổng thể, chúng ta có thể nhìn các đốt của lá thông mà không nhìn thấy rừng thông, không thấy gó heo may lúc thu về. Nói theo Saint-Exupery trong "Cậu Hoàng Bé", mình chỉ nhìn rõ sự vật bằng con tim [của một đứa trẻ] ("On ne voit bien les choses qu'avec le coeur").
Để kết luận, câu nói "Thượng đế ở trong các chi tiết" là câu xứng đáng là châm ngôn cho người Việt chúng ta, nhắc chúng ta bớt đại khái và qua loa trong suy nghĩ cũng như trong công việc, để chúng ta cải thiện cuộc sống vật chất và kinh tế, theo kịp những nước phát triển..
Ngược lại, phân tích giỏi, khả năng trừu tượng hoá cao, nói chung là óc khoa học phát triển chưa hẳn là hiểu biết trong ý nghĩa đầy đủ."The Devil is in the detail" cũng có lý. Nên nhớ phân tích quá, "cerebral" ("trí thức") quá cũng có thể giống như người mù sờ voi, nhìn cây mà không thấy rừng, làm cho cuộc sống khô khan, mất thú vị, chưa chắc đem lại ý nghĩa.
Chúng ta lại trở về triết lý trung dung. Ngay cả người Mỹ rất chi ly, tính toán, cũng có lúc phải tự nhủ: "Don't sweat the details" (Đừng quá lo tiểu tiết).
Quả thật làm người khó thay!
Bác sĩ Hồ văn Hiền
Ngày 5 tháng 4 năm 2014
