“Đời Ngắn, Nghệ Thuật Dài"
Trong Thời “Cách mạng Văn hóa” ở Mỹ.

Mới đây một bộ phận cơ thể khá kín đáo của nam giới lại gây tranh luận sôi nổi trong giới y khoa và trường chính trị Mỹ, đó là câu chuyện tuyến tiền liệt của Tổng thống Biden:
Cựu tổng thống Mỹ Joe Biden được chẩn đoán mắc một dạng ung thư tuyến tiền liệt đã di căn, hung hăng (aggressive) vào tháng 5 năm 2025, đã lan đến xương của ông. Bệnh ung thư được phát hiện sau khi ông trải nghiệm các triệu chứng tiết niệu ngày càng tăng và một nốt sần (nodule) được tìm thấy trên tuyến tiền liệt. Loại ung thư này rất khó chữa ở giai đoạn tiến triển như vậy, mặc dù nhóm săn sóc ông cho biết nó có vẻ nhạy cảm với hormone, có thể “ quản lý “ được.
Thuần túy về y khoa, tranh cãi tập trung vào câu hỏi tại sao TT Biden đã không được xét nghiệm “kháng nguyên đặc hiệu tuyến tiền liệt” (PSA/prostate specific antigen), một xét nghiệm phổ biến đối với bệnh ung thư tuyến tiền liệt; mức PSA quá cao trong máu bệnh nhân sẽ là một dấu hiệu làm cho bác sĩ nghi ngờ và tìm kiếm ung thư ở tuyến tiền liệt ¹. Biden được thử PSA lần chót vào năm 2014. Điều này là bất thường đối với một “nhân vật của công chúng” trên 80 tuổi và mang trọng trách của một vị tổng thống Hoa Kỳ, đặc biệt là vì phát hiện sớm là một yếu tố quan trọng trong việc chữa trị ung thư tuyến tiền liệt.

Các hướng dẫn cho y giới Mỹ thường chống lại việc sàng lọc PSA định kỳ cho nam giới trên 70 tuổi do nguy cơ chẩn đoán quá mức (overdiagnosis nghĩa là một số trường hợp bị nghi oan là ung thư) trong lúc đa số ung thư tiền liệt tiến triển chậm, đến nổi phần đông bệnh nhân định bệnh ở giai đoạn đầu của ung thư tuyến tiền liệt sẽ chết vì nguyên nhân khác trước khi bị nó giết (tuy nhiên một khi đã ung thư di căn [distant cancer] 90% chết trong vòng 5 năm) ². Nhưng những người phê bình thì cho rằng một tiêu chuẩn khác nên được áp dụng cho một tổng thống đương nhiệm (ví dụ TT Trump được thử PSA theo định kỳ). ³ Ngoài ra, các câu hỏi đã được đặt ra về việc liệu Biden hoặc nhóm của ông có thể đã biết về chẩn đoán ung thư này trước đây nhưng đã giấu hoặc trì hoãn tiết lộ thông tin khi ông vẫn còn là tổng thống hay không. Một số chuyên gia y tế đã gợi ý rằng Biden có khả năng bị ung thư trong nhiều năm, thậm chí có thể vào đầu nhiệm kỳ tổng thống của mình (năm 2021), mặc dù không có bằng chứng nào cho thấy ông đã biết về điều đó trước tháng 5 năm 2025. Việc thiếu xét nghiệm PSA và giai đoạn tiến triển của bệnh ung thư khi chẩn đoán đã thúc đẩy suy đoán về việc liệu Nhà Trắng có đủ minh bạch về sức khỏe của TT Biden hay không. Các cuộc điều tra sẽ diễn ra và bác sĩ của ông Biden sẽ được yêu cầu ra điều trần trước quốc hội Mỹ mà đảng Cộng Hòa đang chiếm đa số. ⁴

Câu chuyện này lại làm tôi nhớ đến câu của Hippocrates nói về khó khăn của nghề bác sĩ ““Ars longa, vita brevis” và chuyện Biển Thước gặp Tề Hoàng Công mấy ngàn năm trước. Năm 2020, lúc đại dịch còn hoành hành tôi đã viết một bài dài về đề tài này, nay xin cập nhật lại sau đây khi chúng ta có một cái nhìn “ kính chiếu hậu” rõ ràng hơn, nhưng ngược lại trong một thời thế mới rất khó khăn cho y giới “giòng chính” cũng như cho giới khảo cứu và thực hành trong lãnh vực săn sóc sức khỏe (healthcare), lúc lập trường của chính phủ Mỹ từ việc dùng fluoride trong nước thành phố, ⁵ tới chỉ định và lợi ích của cách ly, khẩu trang và các thuốc vắc-xin như vắc xin chống Covid bị xét lại và có khi bị đảo lộn.

Hippocrates (trong tiếng Pháp “Hippocrate”)

“Ars longa, vita brevis”.

Câu này là câu mở đầu của sách "Cách Ngôn" của Hippocrates, bậc thầy của nền Y học Tây Phương. Câu này ít được giới y khoa Mỹ nhắc tới, có lẽ do nền y khoa Mỹ nặng về “khoa học”, dữ kiện và thống kê, tin cậy vào thực chứng trong cái gọi là “y khoa căn cứ trên bằng chứng” (evidence-based medicine).
Đầu thế kỷ thứ 20, y giới Mỹ còn sang 'tầm sư học đạo” ở châu Âu nhưng sau thế chiến thứ hai, y khoa Mỹ phát triển mạnh theo hướng riêng của mình. Y khoa châu Âu nhất là y khoa Pháp mà chúng ta quen thuộc thời trước 1975 vẫn còn những bài giảng hoa mỹ đầy các sự kiện lịch sử, có một truyền thống dài và, cũng như một người già đầy kinh nghiệm, cũng ít muốn dứt khoát với truyền thống đó. Lúc tôi còn làm nội trú ở Georgetown, Washington DC, nhắc đến câu “ars longa” này với một giáo sư Mỹ đứng tuổi, nghĩa là đã có kinh nghiệm trong nghề khá dài và đã nếm mùi thất bại, ông ta có vẻ thích, nhờ tôi ghi lại để ông nhờ người ta viết thành một bảng châm ngôn để trên bàn làm việc.

Tôi được nghe câu này hồi còn học ở trường y khoa Saigon hay có thể trước đó nữa do một người anh học y trước tôi 13-14 năm. Không phải bằng chữ la tinh mà bằng tiếng Pháp qua lời dịch của một bác sĩ người Pháp, Émile Littré (1801-1881). Littré là nhà từ điển học, nhà triết học và chính trị gia, nổi tiếng với bộ sách Dictionnaire de la langue française ("Từ điển tiếng Pháp") đã trở thành kinh điển, thường được gọi ngắn gọn là "Littré", và tác giả cuốn "Oeuvres complètes d'Hippocrate" (Hippocrate Toàn Tập), sách khảo cứu và dịch các tác phẩm của Hippocrates. Littré dịch rất hay như sau:
“ La vie est courte, la science est longue, l'occasion fugitive, l'expérience trompeuse, le jugement difficile.”
Nhưng để cho rõ nghĩa câu này mà rất nhiều người học y khoa tiếng Pháp đều biết, cần phải thêm câu sau của Hippocrates:
“Il faut non seulement faire soi-même ce qui convient, mais encore faire que le malade, les assistants et les choses extérieures y concourent “.
(Tiếng Anh : "Life is short, and art long, opportunity fleeting, experimentations perilous, and judgment difficult. The physician must not only be prepared to do what is right himself, but also to make the patient, the attendants, and externals cooperate.")
Tôi xin tạm dịch từ tiếp Pháp như sau: "Cuộc đời thì ngắn, y thuật thì dài, thời cơ thoáng nhanh, kinh nghiệm lừa dối, phê phán khó khăn. Không phải chỉ cần tự mình làm những điều thích hợp, nhưng còn phải làm thế nào để bệnh nhân, những người phụ tá, và những sự vật bên ngoài đều góp phần vào công việc chữa bệnh.”

Vita brevis
Trở lại câu chuyện trong ngành y. Đúng là, "đời thì ngắn", tuy Hippocrates sống đến 90-100 tuổi (460-370 trước Công nguyên). Người đứng đầu nỗ lực chống đại dịch COVID qua hai nhiệm kỳ tổng thống Mỹ ( Trump và Biden), bác sĩ Fauci cũng đã già trên 80 tuổi từng lăn lóc qua các cơn dịch HIV, lao, sốt rét, Zika, Ebola nay cũng điêu đứng với cơn dịch coronavirus này. Những khuyến cáo đưa ra tùy theo tình hình, dữ liệu (data) có được qua từng giai đoạn cứ thay đổi hoài, có khi trái ngược nhau (như lúc nào nên cấm các chuyến bay vào Mỹ, có nên mang mặt nạ/ khẩu trang hay không). Cho nên chính cây cổ thụ của y khoa Mỹ cũng bị tấn công, chất vấn từ mọi phía và nhất là sau khi nhiệm kỳ hai của tổng thống Trump bắt đầu. Có người trách ông ăn nói không khéo mặc dù chính xác về khoa học; ông Navarro, cố vấn kinh tế của Tổng Thống Trump, thì trách Fauci là "nói cái gì cũng sai” ⁶. Ông còn bị phê bình là thiên vị về chính trị và còn bị hăm dọa, phải có người bảo vệ cho mấy cô con gái. Mấy năm sau khi đại dịch Covid chấm dứt, người ta bắt đầu lên án các biện pháp về y tế công cộng của Fauci và TT Biden trước khi hết nhiệm kỳ đã cảm thấy Fauci bị đe dọa tới mức cần ban cho ông một lệnh ân xá về những sai lầm nếu có. ⁷

Ars longa. Art is long.
Nói về từ "art", mà Littré dịch tiếng Pháp là “science”, tôi xin dịch là y thuật trong câu trên, cần đi về gốc Hy Lạp của câu nói trên. Nguyên văn tiếng Hy Lạp thời Hippocrates, "technê", nên hiểu theo nghĩa gần với kỹ thuật, công nghệ hiện nay; trong tiếng Pháp là "technique, un savoir-faire", tiếng Anh là technique, know-how, expertise. Từ Hy Lạp này được dịch qua Latinh "ars" trong các thế kỷ trước, lúc "ars" còn mang nghĩa nghề nghiệp, khả năng làm một việc gì đó, chứ không thiên về mỹ nghệ (beaux arts, fine arts) , văn nghệ như hiện nay. Từ đó Latinh “ars longa” (art long) được dịch phổ biến qua tiếng Việt "nghệ thuật thì dài". Nếu nói "Đời thì ngắn , nghệ thuật thì dài..." nghe có vẻ thi vị hơn, văn nghệ hơn, và nghe như đầy triết lý hơn. Các văn sĩ , thi sĩ, nghệ sĩ, hoạ sĩ nghe thấy "được" hơn và có thể dùng "thoải mái" cho lãnh vực của họ, chứ không riêng gì y khoa.

Về chiều dài của y thuật thì chắc khỏi cần nói nhiều. Đại dịch COVID-19 đã thúc đẩy nỗ lực nghiên cứu tập trung và sâu rộng nhất trong lịch sử khoa học, tạo ra khối lượng ấn phẩm khoa học vô song trên hầu hết mọi lĩnh vực nghiên cứu. Trong vài năm đầu của đại dịch, hàng trăm nghìn bài báo khoa học, bài viết đã được xuất bản, tạo ra một khối lượng kiến thức tăng trưởng với tốc độ chưa từng thấy trước đây.
Bộ sưu tập của các cơ sở dữ liệu như PubMed Central đã tăng lên với hơn 350.000 bài báo khoa học liên quan đến COVID-19 vào giữa năm 2023. Trong giai đoạn đầu của đại dịch, trung bình 137 bài báo được xuất bản mỗi ngày vào đầu năm 2020. Đến tháng 10 cùng năm, số lượng bài báo đã vượt quá 87.000. Sự phổ biến thông tin nhanh chóng này được thúc đẩy bởi cảm giác cấp bách toàn cầu và những nỗ lực hợp tác giữa các nhà nghiên cứu trên toàn thế giới. ⁸

Khác với y khoa, trong ngành tin học, có những thiên tài hacker “ quậy” trên mạng internet lúc còn mới mười mấy tuổi. Ở Mỹ, trước đây có bác sĩ Doogie Howser, MD là một teenager hành nghề bác sĩ đồng thời phải đối phó với các vấn đề của tuổi choai choai. Nhưng Doogie Howser chỉ là một nhân vật trong ti-vi Mỹ mấy chục năm trước. Người đi học ngành y phải học và huấn luyện lâu hơn đa số các ngành khác mới được hành nghề, ở Mỹ cũng mất 8 năm sau trung học mới được bằng M.D., và sau đó cũng phải đi huấn luyện tại các bệnh viện từ 3 cho đến 7-8 năm mới trở thành bác sĩ chuyên khoa được công nhận (board certified specialist). Các bác sĩ chuyên khoa sâu (subspecialty) thường hoạt động trong giới hạn nhỏ hẹp của chuyên ngành hay có khi chỉ một thứ bịnh, vì khó mà giữ kiến thức cập nhật trong nhiều lãnh vực khác nhau.

Về “thời cơ thoáng nhanh”, chúng ta thấy những biện pháp để ngăn chặn bệnh lan truyền như cấm các chuyến bay, cô lập "lockdown", luôn luôn bị chê là quá trễ; các thử nghiệm để truy tầm người mắc bệnh cũng bị cho là quá trễ, ngay lúc ở Mỹ đang chích ngừa Covid-19 đến hơn một triệu người mỗi ngày, cũng bị chỉ trích là quá chậm... Luôn luôn chạy đua với thời gian, mặc dù sức cản từ mọi phía, kinh tế, chính trị, kỹ thuật, tài chánh, và luôn cả thời tiết... không phải cứ bác sĩ muốn là được.

Trong hoạt động thường ngày của người bác sĩ, cơ hội tất nhiên cũng thoáng qua nhanh: đơn giản như lúc viêm ruột dư, nếu không định bệnh sớm ruột dư bị viêm sẽ trở thành áp xe, vỡ ra, gây nhiễm trùng máu; hay nguy kịch hơn nữa là đột quỵ hay tai biến mạch máu não (stroke) , cơn đau tim do mạch máu nuôi tim bị tắc nghẽn, bệnh ung thư cấp tính, "cửa sổ cơ hội" chỉ mở ra một thời gian ngắn, không trị liệu kịp thời sẽ không đảo ngược tình hình nữa. Ví dụ: sau khi tim bệnh nhân ngừng đập, chúng ta có chừng 6 phút để can thiệp kịp thời; trường hợp đột quỵ (stroke) có một phương pháp điều trị được gọi là tPA ("chất hoạt hóa plasminogen mô", làm tan cục máu đông gây tắc nghẽn động mạch), thuốc được truyền qua đường tĩnh mạch trong vòng 3 giờ sau khi tai biến xảy ra, trễ lắm là bốn giờ rưỡi cho một số bệnh nhân đủ điều kiện sau khi bắt đầu có các triệu chứng đột quỵ (IV thrombolysis).
Nhân tiện nói về "cửa sổ cơ hội" chỉ mở ra một thời gian ngắn cho người thầy thuốc, sực nhớ đến giai thoại nổi tiếng sau đây về Biển Thước (Bian Que) (401-310 TCN), vị “thần y” thời Chiến Quốc của Trung Hoa. Tục truyền Biển Thước có khả năng nhìn xuyên thấu vào cơ thể tựa như chúng ta định bệnh bằng quang tuyến hiện nay.

 Biển Thước

Tên thật của ông là Tần Việt Nhân (秦越人), lại có thuyết tên Tần Hoãn (秦緩), hiệu Lư Y. Thời Biển Thước, thế kỷ thứ 4 TCN, chưa có nước Nam Việt của Triệu Đà (Zhao Tuo) được thiết lập năm 204 TCN, hơn 100 năm sau khi Biển Thước mất (310 TCN). Tên Tần Việt Nhân không biết có phải vì ông gốc gác từ người Bách Việt sống ở miền nam "nước" Trung Hoa thời Chiến Quốc hay không? Biển Thước tiên sinh là danh hiệu tôn kính được dân chúng nước Triệu tặng cho ông. "Biển Thước" nguyên thuỷ là tên 1 vị thần y sống vào thời Hoàng Đế của Trung Hoa (trị vì khoảng ‎2697 TCN – 2598 TCN)."

Biển Thước sang nước Tề gặp Tề Hoàn công, thấy khí sắc vua Tề không tốt, bèn tâu: " Trong da và chân lông ngài đã có gốc bệnh, nếu không kịp thời chữa trị, bệnh sẽ nặng thêm". Tề Hoàn công đáp: "Ta cảm thấy trong người rất khỏe, chẳng có bệnh tật gì cả". Biển Thước lui ra, sau đó năm ngày lại vào yết kiến, nhìn sắc diện rồi khẳng định một lần nữa với vua Tề: "Bệnh của ngài đã vào đến nội tạng rồi, phải chữa ngay đi". Hoàn công tỏ vẻ khó chịu, không trả lời. Sau khi Biển Thước đi khỏi, ông mới bảo với mọi người: "Thầy thuốc chỉ khéo vẽ vời, hù dọa người ta”. Năm ngày sau nữa, Biển Thước lại vào yết kiến, chỉ mới nhìn mặt vua Tề, đã quay bước, bỏ đi thẳng. Hoàn công sai người chạy theo hỏi, Biển Thước nói: "Bệnh ở da, thịt thì còn xoa thuốc được, bệnh ở huyết mạch thì còn tiêm thuốc được, nay bệnh đã vào đến xương tủy rồi thì trời cũng không cứu được nữa, bởi vậy tôi mới bỏ đi".
Mấy ngày sau quả nhiên Hoàn công phát bệnh. Ông vội cho người đi tìm Biển Thước, nhưng vị Thần y đã đi sang nước Tần rồi. Bệnh Hoàn công ngày càng trở nặng, chẳng bao lâu vị bá chủ chư hầu này tạ thế. ⁹

( Nhìn vào tình hình hiện nay, chúng ta thấy Biển Thước không những giỏi về y khoa mà còn tỏ ra rất khôn ngoan, biết đi “tỵ nạn chính trị” trước khi bị tai bay vạ gió lúc chữa bệnh cho người quyền lực. Bệnh của Tề Hoàn Công, xuất phát từ da và tiến triển rất nhanh vào xương tủy có vẻ phù hợp với chẩn đoán ung thư da loại melanoma hay u hắc tố. U hắc tố, đặc biệt là u hắc tố dạng nốt (nodular melanoma), có thể tiến triển nhanh chóng, một số u hắc tố có khả năng lan rộng trong vòng vài tháng. Tốc độ phát triển nhanh này làm nổi bật tầm quan trọng của việc phát hiện và điều trị sớm. Mặc dù không thể dự đoán chắc chắn u hắc tố sẽ tiến triển nhanh như thế nào, một số u hắc tố có thể đe dọa tính mạng chỉ trong vòng 6 tuần.) . ¹⁰

Kinh nghiệm lừa dối.
Luc Montagnier, 87 tuổi, là một khoa học gia Pháp chuyên về siêu vi học, tên tuổi lừng lẫy, từng đoạt giải Nobel Y khoa (2008) vì khám phá ra siêu vi bệnh HIV. Đầu năm 2020, ông đưa ra thuyết cho rằng siêu vi SARS-CoV-2 của bịnh Covid-19 là do phòng thí nghiệm Vũ Hán chế tạo (“engineered) và để lọt ra ngoài, và trong phân tử genome của nó có chứa những khúc đoạn của siêu vi HIV. Mặc dù quá khứ vĩ đại của ông, những khẳng định của ông đã bị y giới chính thống lúc đó cho là sai và bác bỏ. (Ông mất năm 2022, bị cộng đồng khoa học 'ruồng bỏ” ¹¹ và năm 2025, chúng ta vẫn chưa biết thuyết của ông về virus Covid (spill-over theory) là đúng hay sai; các tin tình báo của Mỹ không thống nhất quan điểm và các công bố của chính phủ Trung quốc mập mờ, không rõ ràng. ) ¹²

Chúng ta thường thấy các bác sĩ quảng cáo “mấy chục năm kinh nghiệm”. Cũng như trong nhiều lãnh vực khác của cuộc sống, kinh nghiệm giúp chúng ta quen thuộc với một bệnh nào đó, thành thạo một thủ thuật, thực hành nào đó và ý thức về những lỗi lầm có thể gặp. Nhưng kinh nghiệm không phải đồng nghĩa với thời gian hành nghề. Nếu chỉ lập đi lập lại một thao tác trị liệu năm này qua tháng khác mà không được phản biện, phê bình, không học hỏi thêm thì chỉ là thói quen, quán tính trong cách làm việc.
Một nghiên cứu của Đại học Harvard so sánh kết quả chữa trị của các bác sĩ chuyên chữa bệnh nhân trong bệnh viện (18800 hospitalists) được chia theo từng nhóm tuổi.
Trong số 730000 hồ sơ được xem xét, tỷ số bệnh nhân tử vong tăng dần với số tuổi của bác sĩ, nhưng khoảng cách lớn nhất (1,3 % ) thể hiện giữa những bác sĩ 40 tuổi trở xuống và những bác sĩ từ 60 tuổi trở lên. Điều này có nghĩa là cứ 77 bệnh nhân do bác sĩ 60 tuổi trở lên nhập viện thì có thêm một ca tử vong so với bác sĩ dưới 40 tuổi.
Nói chung, trong môi trường của y khoa thực chứng hiện nay, (evidence based medicine; căn cứ trên những chứng cứ khoa học được chứng minh là đáng tin cậy), và thực hành nặng về khoa học kỹ thuật (scientific medicine), các bác sĩ tuổi đời nhiều kinh nghiệm có thể không được học qua những điều mới lúc được huấn luyện, sau này có thể học thêm, nhưng giai đoạn thường trú (residency) là lúc ảnh hưởng nhiều nhất trên lối hành nghề của người bác sĩ tại Mỹ (ví dụ bác sĩ quan tuyến huấn luyện cách đây 30 năm lúc kỹ thuật MRI chưa có), họ có thể không được cập nhật về các phương pháp mới, tốt hơn gọn hơn (ví dụ những cách phẫu thuật nội soi /endoscopy gọn hơn, ít xâm lấn hơn), hay họ có thể ít chịu theo những hướng dẫn phác đồ/guidelines mới được phát triển sau này. ¹³ Tuy nhiên đối với các bác sĩ già, nếu số lượng bệnh nhân đông và họ thích học hỏi thì kết quả bệnh nhân của họ không khác các bác sĩ trẻ. ¹⁴
Cho đến nay Hội Y tế Hoa Kỳ AMA đã nghiên cứu sâu rộng vấn đề này cả chục năm nay và hỗ trợ việc phát triển các đánh giá năng lực một cách tự nguyện, dựa trên bằng chứng sẵn có (evidence based) cho các bác sĩ lớn tuổi nhưng không bắt buộc đánh giá lại định kỳ hoặc nghỉ hưu chỉ dựa trên độ tuổi vì muốn tránh tội kỳ thị tuổi tác (ageism).

Lời thề Hippocrates trên giấy papyrus (các nhánh cây papyrus [Cyperus Papyrus] chẻ ra, được ép vào nhau và tráng bằng một lớp keo). Thế kỷ thứ 3 . Source : Wikipedia

Phán xét khó khăn.

Do đó, vận dụng kiến thức, kinh nghiệm, khả năng quan sát của mình, bác sĩ phải nhận định tình hình kịp thời và hành động thích ứng. Phán xét này là cả một nghệ thuật. Có người hỏi "Y khoa là khoa học hay nghệ thuật? có lẽ cả hai. Tuy nghệ thuật y khoa hiện nay có vẻ như bị "khoa học y khoa" lấn át trong nền khoa học kỹ thuật hiện nay, trong nghề y , nghệ thuật và khoa học cũng còn phụ trợ nhau, và người thầy thuốc vẫn là một nghệ sĩ được trang bị bởi những kiến thức khoa học.

Những tiến bộ mới đây về AI hay “trí tuệ nhân tạo” sẽ giúp cho các bác sĩ tiếp cận các data nhanh hơn, suy luận bao quát và nhanh hơn để đi đến chẩn đoán hay trị liệu và ngay cả phát minh những trị liệu pháp mới mẻ. AI đòi hỏi các trường y phải tích hợp kiến thức về AI vào chương trình giảng dạy cốt lõi, dạy các bác sĩ lâm sàng trong tương lai đánh giá nghiêm túc các “kết quả đầu ra từ việc máy tự học” (machine learning output) trong khi vẫn duy trì sự giám sát của con người. Việc tích hợp AI hứa hẹn sẽ mở rộng khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc thông qua các “nền tảng y tế từ xa” (telemedicine platform) và các giải pháp giám sát từ xa (remote monitoring), đặc biệt mang lại lợi ích cho người dân các vùng sâu và xa. Khi các công nghệ này trưởng thành, người thầy thuốc phải cân bằng sự đổi mới với việc xác nhận nghiêm ngặt giá trị của các đổi mới này để đảm bảo an toàn cho bệnh nhân vẫn là điều tối quan trọng. Phần khoa học trong y thuật sẽ được AI tăng cường, nhưng phần nghệ thuật chữa bệnh sẽ vẫn chiếm một phần quan trọng trong y nghiệp.

Tân BS Y Khoa Sài Gòn đọc lời thề Hippocrates sau khi trình luận án tiến sĩ y khoa.

Ở Mỹ, châm ngôn đầu tiên cho ngành y vẫn là "Không làm hại bệnh nhân" (Primo non nocere), có lẽ cũng xuất phát từ Lời Thề của Hippocrates, trong đó có đoạn "tôi sẽ không làm điều gì sai và gây hại một cánh cố ý" ( I will abstain from all intentional wrongdoing and harm).
Tuy nhiên, trong suốt cuộc đời người thầy thuốc, sẽ có những lúc mình sẽ cân nhắc cái lợi trị liệu mang đến và cái hại không tránh khỏi đi kèm theo, hoặc vì vô tình, kiến thức không đủ, vì lơ đễnh hay vì bất cẩn đã gây hại cho bệnh nhân. Những lúc đó, câu nói của Hippocrates sẽ là một lời cảnh báo trước hay là một lời tự an ủi sau khi chuyện đáng tiếc đã xảy ra.
Và câu này cũng là một đề tài suy ngẫm dành cho người thấy thuốc sau những năm tháng dài lăn lộn với y nghiệp. Thật đúng như vậy, "cuộc đời thì ngắn, y thuật thì dài, thời cơ thoáng nhanh, kinh nghiệm lừa dối, phê phán khó khăn.”

Bác sĩ Hồ Văn Hiền
Ngày 13 tháng 8, 2020
Ngày 16 tháng 6 năm 2025

Chú Thích:

¹ Trong nhiều năm, mức PSA (Prostate-Specific Antigen, kháng nguyên đặc thù của tuyến tiền liệt) trên 4,0 ng/mL là ngưỡng chuẩn (standard threshhold) để khuyến nghị điều tra thêm, chẳng hạn như sinh thiết tuyến tiền liệt (prostate biopsy). Tuy nhiên, điều quan trọng là phải hiểu rằng đây không phải là dấu hiệu xác định của bệnh ung thư. Nhiều đàn ông có mức PSA trên 4,0 ng/mL không bị ung thư tuyến tiền liệt và ngược lại, một số bị ung thư tuyến tiền liệt có mức PSA dưới ngưỡng này.
PSA tăng cao có thể do một số tình trạng lành tính (không phải ung thư) gây ra, bao gồm:
-Tăng sản lành tính tuyến tiền liệt (BPH): Tuyến tiền liệt to ra do tuổi tác.
-Viêm tuyến tiền liệt: Viêm hoặc nhiễm trùng tuyến tiền liệt.
-Xuất tinh gần trước khi thử máu hoặc Khám trực tràng bằng ngón tay (DRE): Những tình trạng này có thể làm tăng tạm thời mức PSA.
Tập thể dục mạnh: Một số hoạt động nhất định, như đạp xe, cũng có thể gây ra sự gia tăng tạm thời.
Do những nguyên nhân tiềm ẩn khác này, một lần đọc PSA tăng cao không phải là chẩn đoán ung thư mà cần lặp lại để so sánh.
Tầm quan trọng của Phạm vi PSA theo Độ tuổi
Để cải thiện độ chính xác của xét nghiệm PSA và giảm các sinh thiết không cần thiết, bs thường sử dụng các phạm vi tham chiếu PSA theo độ tuổi. Khi nam giới già đi, tuyến tiền liệt của họ sẽ to ra một cách tự nhiên, dẫn đến mức PSA tăng dần. Do đó, mức PSA "bình thường" đối với nam giới ở độ tuổi 60 sẽ cao hơn so với nam giới ở độ tuổi 40.
Mặc dù các phạm vi cụ thể có thể thay đổi đôi chút giữa các cơ sở y tế khác nhau, nhưng hướng dẫn chung về mức PSA điều chỉnh theo độ tuổi như sau:
Phạm vi độ tuổi  Thường được coi là Mức PSA bình thường
40-49                  Lên đến 2,5 ng/mL
50-59                  Lên đến 3,5 ng/mL
60-69                  Lên đến 4,5 ng/mL
70+                     Lên đến 6,5 ng/mL
Mức PSA vượt quá các phạm vi cụ thể theo độ tuổi này thường được coi là đáng nghi ngờ hơn và cần thảo luận thêm với bác sĩ.
² Men with early-stage prostate cancer (PCa) are far more likely to die from other causes, especially noncancer causes such as cardiac disease, according to a new study. The majority of men with advanced PCa die from their cancer.
Results showed that 90% of deaths among men with distant PCa occurred within 5 years of diagnosis
https://www.renalandurologynews.com/news/local-regional-distant-prostate-cancer-causes-of-death/
³ Các khuyến nghị về PSA và sàng lọc ung thư tuyến tiền liệt ở độ tuổi 70 trở lên
- Lực lượng Đặc nhiệm Dịch vụ Phòng ngừa Hoa Kỳ (USPSTF): Khuyến cáo chống lại việc sàng lọc ung thư tuyến tiền liệt dựa trên PSA định kỳ cho nam giới từ 70 tuổi trở lên, bất kể tình trạng nguy cơ. Điều này là do lợi ích hạn chế và tăng nguy cơ gây hại như chẩn đoán quá mức và điều trị quá mức.
-Hội Bác sĩ Gia đình Hoa Kỳ (AAFP): Cũng khuyến cáo không nên sàng lọc dựa trên PSA ở nam giới từ 70 tuổi trở lên, với tỷ lệ tác hại cao hơn (dương tính giả, chẩn đoán quá mức, biến chứng do sinh thiết/điều trị) và giảm lợi ích, vì hầu hết đàn ông lớn tuổi có nhiều khả năng tử vong do các nguyên nhân khác.
-Các hướng dẫn khác: Hiệp hội Ung thư Hoa Kỳ (American Cancer Society) và một số chuyên gia tiết niệu đề xuất rằng sàng lọc có thể được xem xét ở những người đàn ông lớn tuổi khỏe mạnh được chọn lọc với tuổi thọ được mong đợi hơn 10 năm, đặc biệt là những người có nguy cơ cao hơn (ví dụ: tiền sử gia đình mạnh mẽ, đàn ông Mỹ gốc Phi), nhưng đây không phải là sàng lọc thường quy (routine screening) và nên là một quyết định được chia sẻ, cá nhân hóa.
-Quan điểm của Hội Niệu Khoa Hoa Kỳ (AUA) là đối với nhóm nam giới nói chung từ 70 tuổi trở lên, các bằng chứng không ủng hộ việc sàng lọc PSA thường quy (routine screening) vì khả năng gây hại lớn hơn bằng chứng hạn chế về lợi ích. Tuy nhiên, các hướng dẫn cho phép xem xét từng trường hợp cá nhân, thông qua quá trình bác sĩ cùng bệnh nhân có thể cùng ra quyết định chung (shared decision) đối với những người đàn ông lớn tuổi đặc biệt khỏe mạnh, có thể mong đợi sống hơn 10-15 năm.
Tóm tắt: Kiểm tra PSA định kỳ không được khuyến nghị cho nam giới từ 70 tuổi trở lên. Các trường hợp ngoại lệ có thể được thực hiện đối với những người đàn ông lớn tuổi khỏe mạnh, được chọn lọc sau khi thảo luận kỹ lưỡng với bác sĩ của họ về những rủi ro, lợi ích và giá trị cá nhân
⁴ https://www.politico.com/live-updates/2025/06/05/congress/comer-subpoenas-bidens-doctor-00390961
⁵ Florida đã cấm florua (fluoride) trong nước công cộng do lo ngại về việc chính phủ (tiểu bang) có thể vượt quá giới hạn quyền lực của mình, quyền người công dân tự chủ về cơ thể của mình (bodily autonomy/tự quyết định uống fluoride trong nước mình uống hay không) và các rủi ro sức khỏe tiềm ẩn, đặc biệt là đối với trẻ em và phụ nữ mang thai. Thống đốc Ron DeSantis và những người ủng hộ lập luận rằng fluor-hóa bắt buộc (mandatory fluridation) là " ép buộc dùng thuốc" (forced medication) và làm suy yếu sự đồng ý có hiểu biết (informed consent), đồng thời trích dẫn các nghiên cứu cho thấy những rủi ro phát triển thần kinh (neurodevelopmental risks) có thể xảy ra, mặc dù những điều này không được các chuyên gia y tế chấp nhận rộng rãi. Lệnh cấm, được ký thành luật vào tháng 5 năm 2025, có hiệu lực vào ngày 1 tháng 7. Quyết định này tiêu biểu cho lối suy nghĩ mới trong chính quyền Mỹ hiện nay, những lựa chọn về y tế công cọng như mang khẩu trang, chích ngừa thuốc gì, được giao cho người dân quyết định nhiều hơn và giảm các biện pháp cưởng bách áp dụng cho mọi người.
Việt Nam có thêm florua vào nước công cộng, nhưng chỉ dành cho một phần nhỏ dân số. Khoảng 4% người dân ở Việt Nam nhận được nước có fluoride, chủ yếu ở các khu vực đô thị như Thành phố Hồ Chí Minh, nơi việc fluoride hóa nước cộng đồng bắt đầu vào năm 1990 và sau đó được điều chỉnh xuống mức thấp hơn. Hầu hết nước VN không có nước công cọng có thêm fluoride, hoặc vì nguồn cung cấp nước công cộng bị hạn chế hoặc nồng độ florua tự nhiên đã đủ hoặc thậm chí quá mức ở một số vùng.

⁶https://www.usatoday.com/story/opinion/todaysdebate/2020/07/14/anthony-fauci-wrong-with-me-peter-navarro-editorials-debates/5439374002/
⁷ Fauci là một trong những gương mặt nổi bật nhất trong phản ứng của chính phủ đối với đại dịch. Ông nhận được lời khen ngợi từ những người ủng hộ vì sự lãnh đạo và chỉ đạo vững chắc trong việc ứng phó với mối đe dọa sức khỏe cộng đồng chưa từng có, nhưng một số đảng viên Cộng hòa đã chỉ trích ông vì lệnh đeo khẩu trang và những người chỉ trích ông gay gắt hơn cho rằng ông nên bị truy tố. Fauci cũng đã nói với một ủy ban của Hạ viện vào tháng 6 rằng ông và gia đình đã nhận được những lời đe dọa giết.
TT Biden đã ca ngợi những đóng góp của Fauci trong thông báo ân xá của mình.
"Trong hơn nửa thế kỷ, Tiến sĩ Fauci đã phục vụ đất nước chúng ta", Biden cho biết trong tuyên bố của mình. "Ông đã cứu vô số sinh mạng bằng cách quản lý phản ứng của chính phủ đối với các cuộc khủng hoảng sức khỏe cấp bách, bao gồm cả HIV/AIDS, cũng như virus Ebola và Zika. Trong nhiệm kỳ làm Cố vấn Y khoa Trưởng của tôi, ông đã giúp đất nước giải quyết một đại dịch xảy ra một lần trong một thế kỷ. Hoa Kỳ an toàn và khỏe mạnh hơn nhờ có ông ấy".
https://www.chiefhealthcareexecutive.com/view/why-president-biden-pardoned-anthony-fauci
⁸ https://www.nlm.nih.gov/news/Access-Coronavirus-related-Articles-PubMed-Central.html
⁹ https://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Th%C6%B0%E1%BB%9Bc
¹⁰ https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/14391-melanoma
¹¹ Báo The Lancet viết sau khi ông qua đời:
“Sau này trong sự nghiệp của mình, Montagnier trở thành kẻ bị ruồng bỏ trong cộng đồng khoa học do những ý kiến thiên vị của ông về các chủ đề như vắc-xin và chứng tự kỷ. Montagnier đã tuyên bố rằng các biến thể SARS-CoV-2 mới là kết quả của vắc-xin và ủng hộ việc điều trị chứng tự kỷ bằng thuốc kháng sinh. Những tuyên bố này khiến Montagnier phải nhận sự chỉ trích dữ dội từ các nhà khoa học và nhà báo khoa học đồng nghiệp, cáo buộc ông quảng bá cho khoa học giả nguy hiểm. Tuy nhiên, Vitiello tuyên bố rằng nhiều bình luận và suy nghĩ của Montagnier đã bị "những người không tiêm vắc-xin" hiểu sai và trình bày sai lệch và bị lợi dụng để đạt được lợi ích chính trị.”
https://www.thelancet.com/journals/laninf/article/PIIS1473-3099(22)00170-0/fulltext
¹² https://www.propublica.org/article/senate-report-covid-19-origin-wuhan-lab
¹³ Older doctors less likely to follow current standards for care
https://news.harvard.edu/gazette/story/2005/02/older-doctors-less-likely-to-follow-current-standards-for-care/
¹⁴ Do Doctors Get Worse as They Get Older?
https://hbr.org/2017/05/do-doctors-get-worse-as-they-get-older