Người Việt Hải Ngoại Sau 50 Năm (1975-2025)
(Phần 3)

Các tài tử Việt trong phim TV Mỹ "The Sympathizer" về cộng đồng hải ngoại (Theo chiều kim đồng hồ từ trên cùng bên trái): Hoa Xuande, Fred Nguyen Khan, Duy Nguyen, Kiều Chinh, Phanxinê, Vy Le, Toan Le and Kỳ Duyên

1) Người Việt thích ứng với xã hội “dòng chính”.

a) Tiếng Anh: Khó khăn lớn nhất của người Việt nhập cư là vấn đề ngôn ngữ, họ không thông thạo tiếng Anh, khiến việc tìm việc làm và giao tiếp với người Mỹ khác rất khó khăn. Một số người Việt đã có vốn liếng nhiều ít về tiếng Anh nhưng đại đa số, nhất là thành phần thuyền nhân không biết nói tiếng Anh. Một trường hợp nổi tiếng là giáo sư Nguyễn Văn Tuấn tại Úc, vượt biên đường biển, lúc mới qua Úc -theo như lời ông vì muốn thấy con kangaroo- phải rửa chén, phụ bếp vì không biết tiếng Anh, nhưng sau này tự học tiếng Anh, lấy bằng tiến sĩ và trở thành một giáo sư y khoa khảo cứu về bệnh loãng xương tại Úc.

b) Dị biệt văn hóa: Những người nhập cư Việt Nam cũng phải đối mặt với một số cú sốc văn hóa đáng kể từ sự khác biệt giữa văn hóa (theo nghĩa phong tục, nếp sống) Mỹ và Việt Nam. Những người sống ở các bang như Pennsylvania, NewYork đặc biệt gặp khó khăn trong việc thích nghi vì khí hậu lạnh giá của vùng Đông Bắc nước Mỹ khác biệt rõ rệt với khí hậu nhiệt đới của Việt Nam. Có những nét thông thường của văn hóa chúng ta nhưng đối với xã hội Mỹ thì làm người khác khó chịu: chúng ta có thể không giới thiệu nhau lúc mới gặp, như chúng ta có khi không nhìn thẳng vào mắt người đối thoại (eye contact), nói quá nhỏ lúc đối thoại hay quá lớn nơi đông người, có thể quen ăn húp và không ngậm miệng lúc nhai, không nói “Hi” trao đổi chào hỏi người lạ, không ôm/”hug” người khác, không cảm ơn, xin lỗi luôn miệng như người Mỹ, không nhường cửa, hay vịn mở cửa cho người đến sau…Lần lần thì người di dân quen những nét cư xử này của nếp sống Mỹ, và ngược lại lúc trở về thăm quê nhà, những điểm mới học này lại làm người trong nước nhận ra họ là Việt Kiều Mỹ (hơi khác Việt Kiều Châu Âu trong một số chi tiết). Khác với 40-50 chục năm trước, hiện nay sau mấy chục năm toàn cầu hóa, sự cách biệt về văn hóa giữa người Mỹ và người Việt không còn rộng như trước; đồng thời với sự vươn lên về kinh tế của các nước Á Đông (Trung Quốc, Đài Loan, Hàn Quốc) cũng như Việt Nam, người thiểu số gốc Châu Á đã trở nên tự tin hơn về những đặc tính của văn hóa gốc của mình và người Mỹ dòng chính cũng tôn trọng các nền văn hóa dị biết hơn trước rất nhiều.

c) Một vấn đề khác đối với người Việt Nam là các chứng chỉ hoặc bằng cấp của Việt Nam Cọng Hòa (cũng như Châu Á) chưa được công nhận ở Hoa Kỳ, khiến những người có học không có việc làm. Điều này cùng với trình độ tiếng Anh hạn chế đã dẫn đến tình trạng thất nghiệp của người Việt di cư trong những năm sau 1975.

d) Tuy nhiên, phải công nhận là có những cơ chế giúp người tỵ nạn trở lại nghề nghiệp của mình, đặc biệt là ngành y, nha, dược; hầu hết những người có bằng cấp từ Việt Nam sau thời gian học tiếng Anh, tái huấn luyện hoặc huấn luyện thêm về chuyên môn họ đều có cơ hội hành nghề lại ở Mỹ, Canada, Pháp và do đó tạo một tầng lớp chuyên môn với trình độ cao, không những cho ngành y tế của Mỹ, Canada, Pháp nói chung, mà một số lớn phục vụ cho các cộng đồng Việt Nam đang thành hình. Các thành viên chuyên môn phục vụ riêng cho cộng đồng thiểu số Việt là một trường hợp ít thấy trong các cộng đồng thiểu số khác như người Mỹ gốc Châu Phi, người gốc Châu Mỹ la tinh.

Một hiện tượng đáng ghi nhớ trong giới y khoa tỵ nạn là các cựu giáo chức trong ban giảng huấn của trường Y khoa Sài Gòn đã cọng tác với Hội Y khoa Hoa Kỳ (American Medical Association/AMA) thành lập một Hội đồng Khoa Lưu vong để chứng nhận và cấp bằng (Certificate in-lieu of Diploma) thay thế cho 1251 cựu sinh viên của trường mà hồ sơ lý lịch, học trình tại trường y khoa và bằng cấp đã bị thất lạc. ¹ Đại đa số những người được cấp bằng này đã hành nghề trở lại ở Mỹ (1187 bằng), Canada (48 bằng), Pháp, Úc sau khi được huấn luyện và thi các kỳ thi hành nghề theo đòi hỏi của các địa phương. Nhiều người xuất thân từ trường y khoa ở Việt Nam trở thành các giáo sư y khoa ở Mỹ. Đa số các nha sĩ và dược sĩ từ Sài Gòn đều hành nghề lại tại Mỹ sau một số thời gian huấn luyện bổ túc.
Một trường hợp nhiều người biết là Bác sĩ Nghiêm Đạo Đại, chuyên về phẫu thuật cấy ghép. Ông hành nghề tại Pittsburgh, Pennsylvania và có nhiều kinh nghiệm trong các quy trình phẫu thuật, đặc biệt liên quan đến cấy ghép nội tạng. Giáo sư Nghiêm được công nhận vì những đóng góp của mình cho nghiên cứu và giáo dục y học, thường xuyên tham gia các hội nghị và xuất bản các công trình học thuật về phẫu thuật và cấy ghép.
Thế hệ trẻ hơn và được đào tạo từ nhỏ ở Mỹ cũng đạt được những thành tựu rất đáng kể. Bác sĩ Đặng Văn Chí, con của cựu khoa trưởng Y khoa Sài Gòn Đặng Văn Chiếu, là một giáo sư chuyên về ung thư, từng giữ chức phó khoa trưởng (vice-dean for research) của trường y Johns Hopkins danh tiếng bậc nhất nước Mỹ, và là hội viên Hàn Lâm Viện Y khoa Quốc gia Hoa Kỳ. Ông cũng thuộc hội đồng trao giải Vinfuture của Việt Nam, là nơi phát ra những giải thưởng khoa học quốc tế trị giá hàng triệu đô la Mỹ mỗi năm.

Một hậu duệ khác đáng chú ý của thế hệ bác sĩ Việt Nam tỵ nạn ở Mỹ là Giáo sư Quan Dong Nguyen, con của cố BS Nguyễn Sơ Đông. BS Đông quyết định vượt biên sau khi người con đầu của ông học hết lớp 9 không được lên lớp 10 vì lý lịch “ngụy” của gia đình mình. Đến Mỹ, bốn người con trai của ông được học những trường danh tiếng nhất và thành công đỗ đạt. Giáo sư Nguyễn Đông Quan hiện nay là một bác sĩ nhãn khoa nổi tiếng tại Đại học Stanford chuyên nghiên cứu và điều trị các bệnh về võng mạc và mống mắt (uvea), được biết đến với công trình nghiên cứu về thoái hóa điểm vàng (macular degeneration) và viêm màng uvea (uveitis), và dẫn đầu các thử nghiệm lâm sàng để phát triển các phương pháp điều trị mới cho các bệnh về mắt. BS Quan cũng giữ vai trò quan trọng trong việc biên tập các sách báo y khoa chuyên ngành và các tổ chức y tế của Hoa Kỳ cũng như của cộng đồng tỵ nạn Việt. ²

Một người thành công rực rỡ ở Wall Street và là một trong những tỷ phú gốc Việt ở Mỹ ³ cũng là hậu duệ của một bác sĩ của trường Y Khoa Saigon. Theo Đại học Buffalo, yếu tố chính của sự thành công của Chinh Chu là “khả năng vượt qua nghịch cảnh - một kỹ năng mà anh ta có được, do hoàn cảnh đòi hỏi, từ rất sớm. Chu và bà nội, bốn anh chị em và mẹ anh đang mang thai tám tháng, đã buộc phải chạy trốn khỏi quê hương Việt Nam vào năm 1975 khi Chu chỉ mới tám tuổi sau khi họ nhận được tin rằng miền Nam Việt Nam đang trên bờ vực rơi vào tay cộng sản. Sau khi trốn thoát trong gang tấc trên một trong những chiếc máy bay quân sự cuối cùng của Mỹ để vận chuyển người tị nạn ra khỏi Sài Gòn, họ đã đến Hawaii”, nơi cha của anh, BS Quân y Chu Phú Chung đang tu nghiệp về khoa vật lý và phục hồi sau khi trải qua hai năm gian khổ làm bác sĩ giải phẫu trong bom đạn tại chiến trường An Lộc. ⁴

e) Một trong những vấn đề lớn nhất mà người Mỹ gốc Việt vẫn gặp phải ngày nay là tìm kiếm sự cân bằng giữa việc giữ di sản và truyền thống Việt Nam cùng với việc cố gắng thích nghi với văn hóa Mỹ để họ có thể thành công trong môi trường mới.

Việt Nam là một xã hội truyền thống gia trưởng, theo luân lý “Khổng Mạnh”. Phong cách nuôi dạy con giữa cha mẹ Việt Nam và cha mẹ Mỹ có sự khác biệt đáng kể, khiến phụ huynh Việt nam có thể gặp những khó khăn với chính quyền sở tại, như việc đánh đập con cái để dạy dỗ (“thương cho roi cho vọt”), buộc con cái vâng lời cha mẹ tuyệt đối (“cá không ăn muối cá ương”), phụ huynh không quen tham gia vào sinh hoạt hội phụ huynh và nói chuyện với thầy cô con cái mình, người Việt còn thích dùng thuốc men truyền thống (như xức dầu xanh có mùi, cạo gió gây ra những vết bầm khả nghi, tuy hiện nay những loại trị liệu này phổ biến hơn ở Mỹ và được chấp nhận hơn)… Người ta thường nói rằng người Mỹ gốc Việt và nhất là con cái của họ cảm thấy như họ sống ở hai thế giới khác nhau cùng một lúc.

f) Đó là những gì xảy ra trước đây khá lâu. Hiện nay, cục diện thế giới hoàn toàn khác máy chục năm trước, thế hệ tỵ nạn đã dần dần được thế hệ 1.5 và 2, 3 thay thế. Các dị biệt về ngôn ngữ và văn hóa phai nhòa đi nhiều, có chăng phần lớn còn tồn tại ngay trong nội bộ cộng đồng hay gia đình giữa những người Việt già và những người Mỹ gốc Việt trẻ. Ngay cả cái gọi là “văn hóa Mỹ dòng chính” cũng đang bị thách thức với trào lưu mới về đa nguyên hay đa dạng (diversity), công bằng (equity) và bao gồm (inclusivity) của một xã hội hướng về đa văn hóa.

g) Người Mỹ gốc Á thường bị loại khỏi các cuộc thảo luận về đa nguyên, công bằng và dung nạp (DEI, diversity , equity, inclusion) do “huyền thoại” về “thiểu số mẫu mực” (model minority) mô tả họ là những người đạt thành tích cao một cách tự nhiên (như giỏi toán, giỏi võ thuật và có kỷ luật, vâng lời) và không phải đối mặt với những thách thức giống như các nhóm thiểu số khác (như người Đa Đen từng bị làm nô lệ, người Da Đỏ bị gần như tuyệt chủng sau khi người da trắng định cư ở Bắc Mỹ). Định kiến này có thể dẫn đến nhận thức rằng người gốc châu Á nói chung không cần sự hỗ trợ hoặc đại diện trong các sáng kiến DEI như “ hành động khẳng định” (affirmative action) ưu đãi để các ứng viên sắc tộc thiểu số được vào các trường đại học ưu tú dù họ không đạt những tiêu chuẩn của trường . Ngoài ra, việc tập hợp các nhóm người châu Á đa dạng thành một danh mục duy nhất (“Asian-Americans”) che giấu những khó khăn của các nhóm phụ kém thành công hơn, dẫn đến việc họ không được đại diện đầy đủ trong các nỗ lực DEI, khiến họ bị loại khỏi các chương trình và cuộc thảo luận tập trung vào nhóm thiểu số. Một số người gốc Việt hay gốc Campuchia, Lào không thành công bằng người gốc Ấn hay gốc Hoa, Nhật, có thể bị thiệt thòi vì thành kiến “thiểu số mẫu mực “ này. Năm 2023-24, DEI đã thoái trào, suy giảm sau khi Tối Cao Pháp Viện Hoa Kỳ cấm “ affirmative action “ trong việc tuyển sinh vào các trường đại học. Hy vọng sinh viên Việt Nam sẽ không còn bị “ dìm” như trước vì lý do mình bị “ vơ đũa cả nắm “ cùng với các người gốc Ấn và gốc Trung Quốc (từng ở Mỹ lâu hơn và giàu có hơn và tỷ số rất cao tại các trường tiếng tăm của Mỹ) . ⁵

2) Về vai trò của quê nhà và lịch sử, quá khứ trong văn chương hải ngoại:

Phạm thị Hoài, một nhà văn và nhà báo sanh tại Hải Dương, miền Bắc VN, và học ở Đức và hiện đang ở Đức nhận xét: “Ở hải ngoại hiện tại với 4 triệu người sử dụng, nó không thực sự truyền bá văn hóa Việt Nam, có chăng chỉ mong làm phần nước sốt rưới lên một món đồng hóa toàn cầu nào đó cho phảng phất mùi vị Việt. Chỉ số ảnh hưởng của nó không đáng kể, song chỉ số hòa bình có lẽ cao.”
Một học giả, nhà báo và giáo sư đại học nổi tiếng người gốc miền nam VN , hiện ở Úc, Nguyễn Hưng Quốc, thì viết như sau trong cuốn sách “Sống Và Viết Ở Hải Ngoại” của mình:
“Phần tôi, mặc dù sống ở ngoại quốc đã gần 40 năm, vẫn chủ yếu viết bằng tiếng Việt. Tiếng Việt là quê hương của tôi. Các thứ tiếng khác chỉ là những cõi lưu đày, ở đó, tôi không có quá khứ, cũng không có họ hàng. Tiếng Việt còn là thân thể của tôi.”
Nhưng Nguyễn Hưng Quốc cũng viết rằng đối với một số người hải ngoại ông biết:
“Theo họ, Việt Nam chỉ là nơi để đi du lịch chứ không phải là nơi có thể sống được lâu dài. Người ta đưa ra hai lý do chính: Một là nhớ con cháu tại Úc; hai là, Việt Nam hoàn toàn không an toàn.” (An toàn về địa chính trị, chính trị và môi trường sống). ⁶

Đối với thế hệ 1.5 (lớn lên ở hải ngoại) và 2 ( sinh ra tại Hải ngoại), có thể tiếng Việt không đóng vai trò là “quê hương, là thân thể“ như Nguyễn Hưng Quốc nói ở trên. Tuy nhiên trong những nước Tây phương như Mỹ, Anh, Pháp, Úc càng ngày càng trở nên đa văn hoá, đa sắc tộc; với chính trị bản sắc (identity politics) càng lúc càng nặng nề, trong đó những người cùng một chủng tộc hay sắc tộc, tôn giáo, giới tính phát triển các agenda chính trị riêng dựa trên những bản sắc này, mặc dù ngôn ngữ chuyển tải không phải là tiếng Việt mà tiếng Anh.

Ocean Vương (Vương Quốc Vinh), Việt kiều (cháu nội của một người lính Mỹ, đến Mỹ lúc mới hai tuổi), văn sĩ và thi sĩ tiếng Anh từng đoạt nhiều giải thưởng quốc tế, giáo sư tại đại học nổi tiếng , người đồng tính, có sách được dịch và ca tụng ở Việt Nam, là một người Việt hải ngoại mang nhiều bản sắc khác nhau cùng một lúc.

Đạo diễn Pháp gốc Việt Trần Anh Hùng (sinh năm 1962 tại Việt Nam, qua Pháp sau 30 tháng 4, 1975) được biết tới nhiều nhất qua các tác phẩm về chủ đề Việt Nam với phong cách thực hiện đương đại độc đáo. Tác phẩm “Mùi đu đủ xanh” của ông là tác phẩm duy nhất cho đến nay đại diện của điện ảnh Việt Nam lọt vào danh sách đề cử chính thức của Giải Oscar cho Phim ngoại ngữ hay nhất. Năm 2023, tại Liên hoan phim Cannes, ông được trao giải Đạo diễn xuất sắc nhất với phim La Passion de Dodin Bouffant.
Ông được xem là đạo diễn mang dòng máu Việt có ngôn ngữ điện ảnh xuất sắc nhất và thành công nhất trên ảnh đàn điện ảnh thế giới. Ông nói:"Hiện thực của tôi là sự pha trộn phức tạp, qua lăng kính của nhiều nghệ sĩ mà tôi biết, tôi lựa chọn tiếp xúc. Là mùi, là màu, là chất mà tôi nhìn thấy ở Việt Nam".

Do đó, dù biết ít hay nhiều tiếng Việt, chúng ta có thể nói rằng thế hệ diaspora trẻ càng lúc càng muốn tìm hiểu về nguồn gốc chủng tộc và văn hoá và di sản của mình và dùng những vốn liếng này để tạo một chỗ đứng riêng của mình trong môi trường xã hội Tây phương mới không chỉ có một dòng chính mà gồm nhiều dòng chảy song song với nhau.

Về sự thay đổi trong tâm tư của các học giả trẻ về người Việt từ miền Nam Việt Nam, khác với thế hệ trước thiên tả như giáo sư sử học Ngô Vĩnh Long hay Trương Bữu Lâm, chúng ta có thể nhắc đến chuyện của Alex Thái Đình Võ, hiện là giáo sư nghiên cứu tại Trung tâm Việt Nam và Lưu trữ ở Đại học Texas Tech, chuyên nghiên cứu về Á Châu, đặc biệt là về vấn đề Việt Nam. Qua Mỹ lúc mới 8 tuổi, lúc còn nhỏ ông đã cảm thấy sự thiên lệch của các bài học lịch sử dạy tại các trường Mỹ đối với Miền Nam VN, gợi ý cho cậu bé muốn tìm hiểu sự thật về sự thất bại của miền nam. Lúc học ở Đại Học Berkeley (California), các giáo sư phản chiến dạy sinh viên “tương đối một chiều” và ảnh hưởng lớn đến cái nhìn về Miền Nam của sinh viên. Từ đó, Alex-Thái Võ chọn ngành nghiên cứu về sử học, nhất là về Việt Nam. ⁷

3) Thành công của một số người Việt hải ngoại:

Theo Viện Chính sách Di cư, hiện có hơn 2 triệu cư dân Hoa Kỳ sinh ra ở Việt Nam hoặc báo cáo có nguồn gốc hoặc tổ tiên Việt Nam.
Ngày nay, người Mỹ gốc Việt nói chung thành công hơn và được chấp nhận nhiều hơn so với những năm 1970 và 1980. Người Việt đã tạo ra những cộng đồng văn hóa để hỗ trợ lẫn nhau ở các trung tâm đô thị, đặc biệt là ở California. Nhóm này cũng đã vươn lên dẫn đầu về kinh tế và chính trị trong những năm gần đây, thu hút sự chú ý trên mức độ quốc gia. Người Mỹ gốc Việt đã giữ chức vụ công ở các vị trí như thị trưởng, dân biểu, ủy viên hội đồng thành phố và tổng chưởng lý.
Một số người được nêu danh tánh như là những nhân vật làm “ vė vang dân Việt “ và danh sách quá dài để chúng ta kể ra hết ở đây.

Một trong những người từng đóng vai trò đáng kể trong chính trường Hoa Kỳ là luật gia Đinh Đồng Phụng Việt (sinh năm 1968)), trong tiếng Anh là Viet Dinh, từng là Trợ lý Bộ trưởng Tư pháp Hoa Kỳ (Assistant Attorney General, 2001-2003), tác giả chính của đạo luật chống khủng bố The USA Patriot Act sau biến cố 11 tháng 9, 2001, và từng là Giám Đốc Pháp lý và Chính sách của Tập đoàn truyền thông Fox Corporation. ⁸ Đạo luật này gây nhiều tranh cãi và bị chỉ trích là xâm phạm các quyền tự do dân sự (civil liberties) nhất là đối với một số di dân. ⁹

Người gốc Việt đầu tiên được bầu vào hạ viện Hoa Kỳ (2008), Joseph Cao Quang Ánh (sinh 1967) phải đối mặt với một số thách thức khi lần đầu tiên bước vào Quốc hội. Đại diện cho một khu vực ở bang Louisiana (vùng New Orleans) thiên nặng nề về đảng Dân chủ, ông thắng được nhờ đối thủ bị sa lầy trong tai tiếng. Với tư cách là đảng viên Cộng hòa, ông phải đối diện với một vị trí bất thường với áp lực từ cả hai đảng. Quyết định bỏ phiếu cho dự luật chăm sóc sức khỏe của Tổng thống Obama ban đầu khiến ông bị đảng Cộng hòa chỉ trích xem đó như một sự phản bội, và sau đó là Đảng Dân chủ lại chỉ trích ông khi ông chuyển phiếu bầu để phản đối dự thảo cuối cùng do lập trường chống phá thai, “pro-life” của mình vì ông vẫn là một người rất mộ đạo Công Giáo, từng có thời tu học để làm linh mục dòng Tên. ¹⁰

Trong cuộc bầu cử tháng 11 năm 2024, một luật sư gốc Việt trẻ, thuộc thế hệ thứ 2, chuyên bênh vực cho người lao động (worker rights advocate) ở Little Saigon, Quận Cam, California, ông Derek Trần, thuộc đảng Dân Chủ đem về cho đảng này một thắng lợi bất ngờ trong đường tơ kẽ tóc. Trong cuộc đếm phiếu kéo dài mấy tuần bất phân thắng bại, cuối cùng thắng người tại chức Michelle Steele gốc Hàn Quốc chỉ mấy trăm phiếu. ¹¹ Theo Los Angeles Times, bố ông Trần từng chạy khỏi Việt Nam sau khi Sài Gòn thất thủ năm 1975. Do thuyền lật, vợ con của ông đã thiệt mạng. Ông quay lại Việt Nam, gặp và cưới một người phụ nữ khác là mẹ của ông Trần.

Cao Hùng, ứng cử viên Thượng Viện Liên Bang gốc Việt đầu tiên ngược lại thất bại lúc ông được TT Trump ủng hộ đại diện cho Đảng Cộng Hòa. Sau khi TT Trump đắc cử, Ông Cao Hùng được đề cử làm thứ trưởng Bộ Hải Quân Hoa Kỳ (Navy Under Secretary).

Một nhân vật phụ nữ được truyền thông Mỹ chú ý thật nhiều là Dương Nguyệt Ánh (Anh Duong), sinh năm 1960, còn được gọi là “Bomb Lady,” nổi tiếng với việc phát triển vũ khí nhiệt áp (thermobaric weapon) được quân đội Mỹ sử dụng tại Afghanistan sau biến cố 9/11/2001. Nhận giải thưởng cao quý Service to America, bà nói: “Mảnh đất này là thiên đường không phải vì vẻ đẹp hay sự giàu có của nó mà vì con người nơi đây, những người Mỹ nhân hậu, hào phóng đã đón nhận gia đình tôi và tôi vào đây, 32 năm trước, và chữa lành tâm hồn chúng tôi, những người đã khôi phục lại niềm tin của tôi vào nhân loại, và những người đã truyền cảm hứng cho tôi phục vụ cộng đồng. Có một nhóm người đặc biệt mà tôi đặc biệt biết ơn và tôi muốn dành tặng huy chương này cho họ. Họ là 58.000 người Mỹ có tên trên bức tường Đài tưởng niệm Chiến tranh Việt Nam và 260.000 người lính Nam Việt Nam đã hy sinh trong cuộc chiến đó để những người như tôi có cơ hội thứ hai đến với tự do. Xin Chúa ban phước cho tất cả những ai sẵn sàng chết vì tự do—đặc biệt là những người sẵn sàng chết vì tự do của người khác. Cảm ơn các bạn."
Và nhà bình luận nổi tiếng George Will đã viết nguyên một bài bình luận, nhắc lại lời nói trên và đáp lễ thay cho nước Mỹ: “Và cảm ơn bà, Ánh Dương. Hãy coi như khoản nợ của bà đã được trả hết, kèm theo cả tiền lời”. ¹²

Khác với các nhân vật trên đến từ Miền Nam, một tên tuổi được nhắc đến trên báo chí Mỹ và đến từ Miền Bắc là giáo sư toán học Ngô Bảo Châu, người mang quốc tịch Việt và Pháp lúc ông nhận giải quốc tế cao quý nhất trong ngành toán học, Fields Medal, năm 2010. Trước đó, cuối năm 2009, công trình “Bổ đề cơ bản cho các đại số Lie” của ông đã được tạp chí Time bình chọn là một trong 10 phát minh khoa học tiêu biểu của năm 2009 (“The Fundamental Lemma, Solved”) . ¹³ Hiện nay, ông là chủ nhiệm khoa toán trường Đại học Chicago, một trong những đại học ưu tú của nước Mỹ. Ông cũng tích cực giúp phát triển ngành toán ở Việt Nam.

Người Việt hải ngoại cũng đã có những đóng góp đáng kể trong thế giới văn học với sự nổi lên của các nhà văn người Việt hải ngoại như Viet Thanh Nguyen (giải Pulitzer văn chương với cuốn tiểu thuyết The Sympathizer) và Ocean Vuong.

Theo thời gian, cộng đồng người Việt hải ngoại đã đạt được trình độ học vấn cao và thành công về kinh tế. Theo dữ liệu từ Trung tâm nghiên cứu Pew, 22% người Mỹ gốc Việt đã đạt được bằng cử nhân và 10% đã đạt được bằng sau đại học. Thu nhập hộ gia đình trung bình hàng năm của người Mỹ gốc Việt là $85.800.

Vài biến chuyển mới đây về sự hiện diện của người Việt hải ngoại thuộc nhiều khuynh hướng chính trị khác nhau như những dấu hiệu của vai trò của người Việt trong đời sống văn hóa, giải trí, xã hội ở các nước tiếp nhận, những lãnh vực mà trước đây người Việt ít được công nhận:

● Nhà văn Dương Thu Hương, Chevalier des Arts et des Lettres năm 1994 của Pháp, đã được trao Giải Toàn cầu 2023 (Cino-Del-Duca 2023), trong khuôn khổ Lễ hội Sách Paris (Festival du Livre de Paris), trị giá 200.000 euro, để "tôn vinh một nhà văn lớn vì nhân cách và sự nghiệp xuất sắc, truyền đi thông điệp về chủ nghĩa nhân văn hiện đại" . Theo đài BBC, đây một giải thưởng quan trọng, chỉ sau giải Nobel Văn học, theo một số đánh giá của các tạp chí văn chương châu Âu. Nhà văn này là một trong những người đầu tiên từ miền bắc vào chiếm Sài gòn ngày 30 tháng 4 năm 1975, đã “ngồi xuống vỉa hè ôm mặt khóc như cha chết, một cảm giác vô cùng hoang mang và cay đắng” vì nghĩ mình đã bị phản bội.

● Tuy nhiên, Trịnh Xuân Thuận, một giáo sư Đại học Virginia (HK) về môn vật lý thiên văn, nhà văn nổi tiếng viết bằng tiếng Pháp, một tín đồ Phật giáo, lớn lên tại miền Nam Việt Nam và được huấn luyện tại Thụy Sĩ và Hoa Kỳ, mới là người Việt đầu tiên được giải thường danh giá Prix Mondial Cino del Duca này năm 2012, vì các tác phẩm của ông thể hiện "một cái nhìn phức hợp và tinh tế của một nhà khoa học và một người có đức tin về vũ trụ và vị trí của con người trong vũ trụ".

● Cũng như nhiều người Việt hải ngoại nổi tiếng, ông có liên hệ gia đình với giới “ elite” của cả hai miền nam bắc. Thân phụ ông, Trịnh Xuân Ngạn, từng là Chánh án Tối cao Pháp viện Việt Nam Cộng hòa và sau 1975 phải đi học tập cải tạo. Ông đã nhờ một người bạn (một giáo sư Pháp) viết thư nhờ thủ tướng VN Phạm Văn Đồng can thiệp, sau đó cha ông được tự do và sang Pháp sinh sống. Gia phả gia đình ông cũng gồm nhiều nhân vật có tiếng ở Miền Bắc hay Việt nam sau 1975. Chú của ông, Trịnh Xuân Giới, tiến sĩ sử học, nguyên là Hiệu trưởng trường Đoàn Trung ương, nguyên Phó ban Dân vận của chính quyền Cọng sản. Con trai ông Giới là Trịnh Xuân Thanh, cán bộ bị truy nã quốc tế và sau đó bị bắt trong vụ án tham nhũng.

● Trường Sức khỏe Cộng đồng T.H. Chan thuộc Đại học Harvard hôm 26/4 vừa thành lập Trung tâm Chánh niệm Thích Nhất Hạnh với một hội nghị chuyên đề có sự tham gia của các thiền sư và học giả trên khắp thế giới, trong đó có các đại đệ tử của cố Thiền sư Thích Nhất Hạnh.

● Hôm 6/4, Royal Australia Mint phát hành tiền xu mệnh giá 2 đôla Australia bằng bạc, nhân kỷ niệm 50 năm kể từ ngày Australia đưa quân tham chiến trong cuộc Chiến tranh Việt Nam vào năm 1973, hỗ trợ đồng minh Hoa Kỳ và Việt Nam Cộng hòa. Việt Nam phản đối việc hai cơ quan thuộc Kho bạc và Bưu chính Australia phát hành tiền xu có in cờ Việt Nam Cộng hòa.(VOA)

● Tháng 12 năm 2020, HBO (MAX) trình chiếu loạt phim truyền hình thực tế “House of Ho” mô tả cuộc sống của một gia đình người Mỹ gốc Việt ở Houston; có người gọi chương trình là "một bức tranh ảm đạm về cuộc sống của một người châu Á giàu có khủng khiếp (crazy rich Asian)". Có lẽ thành công nên “season” thứ hai được công chiếu vào tháng 8 năm 2022. Đều này chứng tỏ người Việt đã xâm nhập vào giai tầng “ giàu sang và nổi tiếng” của Mỹ (“The Rich and the Famous”)

● Đầu năm 2024, kênh HBO trình chiếu một bộ phim truyền hình dài 7 tập chuyển thể từ tiểu thuyết The Sympathizer từng đoạt giải Pulitzer của Việt Thanh Nguyễn, do tài tử nổi tiếng Mỹ (từng đóng vai Iron Man) Robert Downey Jr. vừa diễn xuất vừa sản xuất phim. Vai chánh là Hoa Xuande (Nguyễn Xuân Hòa) là một diễn viên người Úc gốc Việt từng đóng vai phụ trong vài phim ở Úc và cố ý tránh dùng nghệ danh là “Nguyen” (Nguyễn) để tránh bị giới hạn trong vai trò được đóng. Anh phải học thêm tiếng Việt để nói tiếng Việt (cũng như tiếng Anh) trong phim này và học hỏi thêm về cuộc chiến Việt Nam. Các diễn viên thường xuyên của loạt phim hầu hết là người gốc Việt, trong đó có Kiều Chinh và Nguyễn Cao Kỳ Duyên, đã được chọn sau một cuộc tìm kiếm rộng rãi trên khắp Hoa Kỳ, Canada, Vương quốc Anh, Châu Âu, Úc và Việt Nam cũng như cuộc gọi casting trực tuyến mở trên toàn thế giới. Phim bị cấm quay và không được chiếu ở Việt Nam.

Nhân bàn về phim ảnh về người Việt hải ngoại, tưởng cũng nên nhắc đến phim Green Dragon do người Việt đạo diễn hơn 20 năm trước.
Green Dragon (2001) là một phim khá sâu sắc do một Việt kiều trẻ, Timothy Linh Bùi, đạo diễn, lấy bối cảnh năm 1975 trong khi Sài Gòn sụp đổ. Bộ phim miêu tả cuộc sống của những người tị nạn Việt Nam tại Trại Pendleton, California, khi họ bắt đầu thích nghi với cuộc sống lưu vong và ít nhiều do dự bước vào cuộc sống trong xã hội Hoa Kỳ. Câu chuyện tập trung vào Trần Tài (do diễn viên Đơn Dương từ Việt Nam đóng, sau này định cư ở Mỹ và gây nhiều tai tiếng), một tình nguyện viên “manager" và phiên dịch viên trại, và sự tương tác của anh ta với Trung sĩ Pháo binh Jim Lance (Patrick Swayze) và những người tị nạn khác. Các chủ đề về sự mất mát, tuyệt vọng, khả năng phục hồi và hy vọng được khám phá thông qua các mối quan hệ, chẳng hạn như mối quan hệ giữa một cậu bé mồ côi tên Minh và đầu bếp trại Addie (Forest Whitaker sau này được Oscar), và mối tình lãng mạn giữa những người tị nạn.

● Về thể thao: ở Thế Vận Hội Paris 2024, Jaedyn Shaw, 19 tuổi, cha người Da Đen, mẹ người Việt, tham gia vào đội banh túc cầu thắng huy chương vàng. Đội thi đấu của Mỹ giành huy chương bạc môn bơi nghệ thuật, lần đầu tiên sau 20 năm trong bộ môn này, một phần nhờ cô gái gốc Việt Jacklyn Luu đã đóng góp tài năng để đội Mỹ có được thành tích quý giá này.

● Amanda Nguyễn (sinh 1991 ở California), một nhà hoạt động người Mỹ gốc Việt từng tốt nghiệp Đại học Harvard, sẽ trở thành người phụ nữ Việt Nam đầu tiên được đưa vào không gian. Cô sẽ bay trên tên lửa New Shepard dùng để du hành không gian của Blue Origin (công ty không gian của tỷ phú Jeff Bezos) vào ngày 14 tháng 4 năm 2025, với tư cách là một phần của phi hành đoàn bao gồm những người nổi tiếng và nhà báo. Sau khi bản thân bị tấn công tình dục tại Harvard và trải nghiệm những thiệt thòi của nạn nhân phải trải qua những bất công trong cuộc điều tra sau đó, Amanda Nguyễn đã sáng lập Rise, một tổ chức phi lợi nhuận ủng hộ quyền dân sự (civil rights), và đóng một vai trò quan trọng trong việc thông qua “Đạo luật Quyền của những người sống sót sau tấn công tình dục” (Sexual Assalt Survivors’ Rights Act). Cô đã được đề cử giải Nobel Hòa bình năm 2019 và được công nhận là “Người phụ nữ của năm” của tạp chí TIME năm 2022. Theo chuyện kể lại, mẹ cô từng dùng các vì sao để định hướng lúc vượt biên bằng đường biển và làm cho cô mơ thành phi hành gia. Hành trình đi vào không gian của cô tượng trưng cho việc phá vỡ các rào cản và truyền cảm hứng cho sự đại diện thiểu số trong các lĩnh vực STEM (khoa học, công nghệ, kỹ thuật, toán).

● Tuy nhiên nói về lên không gian, Eugene Hữu-Châu Trịnh mới là phi hành gia gốc Việt đầu tiên. Ông sinh năm 1950 tại Sài Gòn, qua Pháp năm 2 tuổi, và học đại học tại Mỹ, là giám đốc của Ban Nghiên cứu Khoa học Vật lý của NASA, một chương trình nhằm mục đích cho phép con người khám phá và phát triển không gian. Ông bắt đầu sự nghiệp của mình tại NASA vào năm 1999, với tư cách là nhà khoa học nghiên cứu cấp cao tại Phòng thí nghiệm Động cơ Phản lực (Jet Propulsion Laboratory). Ông Trịnh đã bay trên tàu con thoi STS-50 của NASA vào năm 1992 với tư cách là chuyên gia về tải trọng (payload specialist), trở thành phi hành gia người Mỹ gốc Việt đầu tiên bay vào không gian. Ông có bằng Tiến sĩ/PhD về Vật lý Ứng dụng từ Đại học Yale. ¹⁴

● Trong lãnh vực từ thiện về giáo dục, ở phía đông Hoa Kỳ có trường hợp hiếm thấy và đáng chú ý của Ông Bà Long và Kimmy Nguyễn. Bà Kimmy Duong đã trốn khỏi Việt Nam năm 1975 và xây dựng sự nghiệp thành công trong lĩnh vực công nghệ, cuối cùng trở thành Giám đốc tài chính của Pragmatics, một công ty do chồng bà, Tiến sĩ Long Nguyễn. Năm 2009, họ đã đóng góp 5 triệu đô la để hỗ trợ sinh viên kỹ thuật, dẫn đến việc đặt tên cho Long và Kimmy Nguyen Engeneering Building. Quỹ Kimmy Duong thành lập vào năm 2015 cung cấp học bổng và hỗ trợ các sáng kiến về y tế, giáo dục và phúc lợi cho cộng đồng người Việt và người Mỹ. Quỹ đã trao hàng trăm học bổng và khởi động các chương trình hỗ trợ các gia đình trong thời gian khó khăn về kinh tế. Họ cũng đã đóng góp 1,1 triệu đô la cho học bổng sinh viên và đặt tên cho Long Nguyễn và Kimmy Dương Theater and Forum.

Riêng tại Canada, một số người được nhắc đến nhiều ở tầm mức quốc gia hay quốc tế trong nhiều lĩnh vực khác nhau:

-Kim Thuý: Tác giả đoạt giải thưởng với cuốn sách *Ru*, được công nhận vì những đóng góp cho văn học và được trao Giải thưởng Toàn quyền ( Governor General Award).

-Carol Huynh: Vận động viên đoạt huy chương vàng Olympic môn đấu vật tự do (2008) và huy chương đồng (2012).

-Đặng Thái Sơn : Nghệ sĩ dương cầm nổi tiếng của miền Bắc, đoạt giải Cuộc thi Piano Quốc tế Fryderyk Chopin năm 1980.

-Thanh Hải Ngô: Người Canada gốc Việt đầu tiên được bổ nhiệm vào Thượng viện.

-Paul Nguyễn: Nhà làm phim tài liệu và nhà hoạt động xã hội nổi tiếng. Lớn lên trong một khu phố nghèo và nhiều tội phạm ở Toronto, anh đã hoạt động để mang lại tiếng nói cho người dân ở đây, cải thiện hình ảnh và nêu lên những nét đẹp về văn hóa và lịch sử của cộng đồng của mình. Được trao huy chương Queen Elizabeth II Diamond Jubilee Medal (2012).
Paul Nguyễn, nhà đồng sản xuất (coproducer) bộ phim tài liệu Netflix “What Jennifer Did”, tìm hiểu về một vụ án gây tranh cãi trong cộng đồng người Việt. Vào tháng 1 năm 2015, Jennifer Pan, 28 tuổi, bị kết án tù chung thân vì thuê sát thủ giết cha mẹ mình. Bộ phim kể chi tiết chuyển biến từ một cô gái nhỏ gốc Việt chơi piano rất giỏi trở thành phạm nhân bị kết tội giết người cấp độ một. Paul Nguyễn kết nối với cộng đồng người Việt ở Markham, Ontario để đưa ra một góc nhìn văn hóa về các vấn đề gây ra hiện tượng tội phạm trong giới trẻ, như áp lực gia đình đòi hỏi thế hệ trẻ phải thành công vượt bực trong xã hội và thái độ đầy thành kiếncủa người di dân Á Châu đối với các rối loạn về sức khỏe tâm thần. Paul Nguyen cũng mong muốn thúc đẩy đối thoại và hiểu biết xung quanh những chủ đề này thông qua bộ phim này.

-Đồng tiền Canada đang sử dụng được thiết kế bởi một kỹ sư gốc Việt Nam, Trương Công Hiếu, được trao Huân chương Canada vào năm 2017 (Officier de l’Ordre du Canada). Với tư cách là Giám đốc Chương trình Kỹ thuật và Nghiên cứu và Phát triển tại Xưởng đúc tiền Hoàng gia Canada, ông đã đưa Canada đi đầu trong lĩnh vực chế tạo tiền tệ trên toàn cầu thông qua nhiều đổi mới. ¹⁵

(Còn tiếp)

Hồ Văn Hiền
Ngày 21 tháng 5 năm 2023
Ngày 10 tháng 4 năm 2025

¹ Theo Giáo sư Đào Hữu Anh (mất năm 2025) năm 2005 có viết bài báo rất đầy đủ “Y khoa Đại học Saigon: nhìn lại 60 năm lịch sử”. Thành phần hội đồng khoa lưu vong lúc đầu gồm 5 người: GS Đặng Văn Chiếu (Ngoại khoa), GS Đào Hữu Anh (Khoa học căn bản), GS Phan Đình Tuân (Nhi khoa), GS Nguyễn Văn Hồng (Sản Phụ khoa), GS Lê Quốc Hanh. Sau này có thêm Giáo sư Trần Ngọc Ninh và GS Vũ Quí Đài vượt biên đến Mỹ những năm sau và chứng nhận cho các sinh viên ra trường từ 1975-1978. Hội đồng hoạt động được 25 năm. Sau 1995, rất ít bác sĩ từ Việt nam qua Mỹ. Sau khi VN và Mỹ tái lập quan hệ ngoại giao, các bác sĩ có thể xin bản sao hồ sơ và bằng cấp từ Saìgon.
² https://med.stanford.edu/profiles/QUAN%20DONG%20NGUYEN
³ https://management.buffalo.edu/about/alumni-success.host.html/content/shared/mgt/students-faculty-alumni/alumni-success/chinh-chu.detail.html
⁴ Dennis Chu trong The Vietnamese Mayflowers of 1975 (Chat Van Dang chủ biên)
⁵ https://seramount.com/articles/asian-pacific-americans-excluded-from-inclusion/?t&utm
⁶ https://vietbao.com/p301418a312775/song-va-viet-o-hai-ngoai-hoi-ky-cua-nguyen-hung-quoc
⁷ https://www.voatiengviet.com/a/7071676.html
⁸ Wikipedia
⁹ https://firstamendment.mtsu.edu/article/usa-patriot-act-of-2001/?t&utm
¹⁰ https://theweek.com/articles/469030/accidental-congressman-good-man-survive-washington?t&utm_source=perplexity
¹¹ https://www.theguardian.com/us-news/2024/nov/27/derek-tran-democrat-california-house-race
¹² https://www.newsweek.com/anh-duong-out-debt-94755
¹³ Over the past few years, Ngo Bao Chau, a Vietnamese mathematician working at Université Paris-Sud and the Institute for Advanced Study (IAS) in Princeton, formulated an ingenious proof of the fundamental lemma. When it was checked this year and confirmed to be correct, mathematicians around the globe breathed a sigh of relief. Mathematicians' work in this area in the last three decades was predicated on the principle that the fundamental lemma was indeed accurate and would one day be proved. "It's as if people were working on the far side of the river waiting for someone to throw this bridge across," says Peter Sarnak, a number theorist at IAS. "And now all of sudden everyone's work on the other side of the river has been proven."
http://www.time.com/time/specials/packages/article/0%2C28804%2C1945379_1944416_1944435%2C00.html
¹⁴ https://www.carnegie.org/awards/honoree/eugene-h-trinh-2/
¹⁵ Dinh Huy Duong; lapresse.ca