Thơ Đồng Áng (1) — Viện Tài-Liệu Trầu Cau

: Tác Giả: Nhất Uyên Phạm Trọng Chánh; Được viết: 21 Tháng tám 2025

VIRGILE GÉORGIQUES (BÀI I)

THI HÀO VIRGILE

(71-69 ? - 19 trước JC)

GÉORGIQUES

THƠ ĐỒNG ÁNG

KIỆT TÁC THI CA

THỜI ĐẾ QUỐC LA MÃ

Nông nghiệp đã được viết từ thời Cổ Đại bởi các thi hào Hy Lạp. Héssiode sống một thế kỷ sau cuộc chiến thành Troie đã viết một trường thiên về nông nghiệp. Démocrite, Xénophon, Aristote, Théophraste đã viết chủ đề này bằng văn xuôi.

Thời Đế Quốc La Mã, Caton nhà phê bình danh tiếng đã viết một tác phẩm về kinh tế nông nghiệp và được tiếp nối bởi nhà thông thái Varron. Carton đã viết như một nhà nông lão thành, đầy kinh nghiệm, tác phẩm ông đầy các câu châm ngôn pha trộn các bài học nông nghiệp và lời dạy đạo đức. Varron chỉ dẫn trong tác phẩm ông nhiều lý thuyết thực hành, ông nghiên cứu nông nghiệp cổ đại Hy Lạp đến nguồn gốc chữ nông nghiệp. Ông cho ta một bản chỉ dẫn về tất cả những người đã viết về nông nghiệp cho đến thời Đế Quốc La Mã. Tác phẩm Columelle được xem là xưa nhất của người xưa để lại về đề tài này. Nhiều vị vua đã vinh danh nông nghiệp và ra các nghị định, luật lệ về nghề này, các vị vua khuyến khích bảo trợ việc viết sách nông nghiệp.

Trong các nhà văn, Virgile là thi hào hàng đầu trong lãnh vực nông nghiệp, độc lập trong cách hành văn với vẻ đẹp tuyệt hảo vì chính ông đã trồng trọt trên mảnh đất gần Mantoue cho đến 20 tuổi. Ông đến Rome đầu tiên đã được vua Auguste hậu đãi. Cuộc nội chiến lâu năm đã làm dân cư vùng quê thưa thớt đến độ vua Auguste bị đe dọa cai trị trên một đất nước gần như trở thành sa mạc và đầy những nấm mồ. Một phần lớn lãnh thổ được chia cho các tướng lãnh có công, chiếm cứ lâu ngày nay trở thành điêu tàn, không còn biết tới nhà nông, nay phải học tập cách trồng trọt cày cấy trở lại. Do đó cần thiết phải khuyến khích người La Mã trước tiên về tình yêu nghề nông và ra tài năng phổ biến những kỹ thuật các loại cây trồng, vụ mùa trong lãnh vực nông nghiệp.

Mécène đặt tất cả vinh quang mình trong việc tâu trình lên vua Auguste, các cải cách và khuyến khích nông nghiệp. Ông dùng Virgile và giao phó cho thi hào công việc to tát này; dùng nghệ thuật thi ca để ca tụng nghề nông, làm cho mọi người yêu mến nó, từ bỏ thành phố về đồng quê, từ bỏ cuộc sống dễ dãi thành phố, sống trong giàu sang, những thị dân này có áp lực mạnh trong xã hội, làm mọi người khinh thường nghề nông và những người hành nghề nông nghiệp. Điều này khác xã hội Việt Nam ngày xưa phân chia nghề nghiệp thành giai cấp, cả xã hội xem trọng việc học hành thi cử ra làm quan, khinh thường nghề thủ công và buôn bán, nông đứng sau kẻ sĩ : Sĩ, Nông, Công, Thương; ca dao có câu diễu cợt: “Nhất sĩ nhì nông, hết gạo chạy rong, nhất nông nhì sĩ.” Ngành nghề thủ công ở theo phường cùng nghề lập nên phố xá, buôn bán dành cho phụ nữ buôn thúng bán mẹt, người đi buôn bị miệt thị là anh lái, lái heo, lái bò, cả ngàn năm lịch sử xã hội sống trong việc tự sản xuất, tự cung tự cấp, thiếu sự lưu thông hàng hóa, thương nhân Việt Nam hầu như vắng bóng trong lịch sử, mãi cho đến cuộc Cách Mạng của Minh Trị Thiên Hoàng nước Nhật, đưa nước đến cường thịnh, các Samourai từ bỏ việc cung kiếm lao vào thương trường lập các công ty, cụ Phan Chu Trinh đề xướng việc Chấn Hưng Công thương nghiệp thì mới thấy các cụ nho sĩ phe phẩy chiếc quạt ngồi trông coi hiệu buôn hay lao vào sản xuất nước mắm như Công ty Liên Thành Phan Thiết.

Tại La Mã hai ngàn năm trước, các cuộc nội chiến làm cho dân chúng tụ họp về thành phố, thị dân thành phố chủ yếu là, người làm thương mại và các ngành nghề thủ công, tầng lớp quan lại, sĩ phu đã làm một cuộc vận động để cải cách nông nghiệp, khuyến khích người thành phố họ bỏ tiền ra mua ruộng đất hoang phế, và tổ chức trồng trọt cày cấy.

Tài ăn nói hùng biện và tài năng thi ca của Virgile đã trở thành hàng đầu trong trận tuyến này. Virgile mất bảy năm để hoàn thành tập thơ Géorgiques, thơ Đồng Áng hay Điền Dã, Công trình viết được đọc và nhìn nhận đầu tiên bởi Mécènes và trình lên vua Auguste.

Mở đầu quyển đầu tiên người ta nhận ra những lời Virgile than thở xúc động về sự xuống dốc của nông nghiệp và ông ca tụng cuộc sống đồng quê.

Quyển thứ hai Virgile tập trung mọi sức lực và tài năng thi ca để kêu gọi người La Mã trở lại tình yêu xa xưa, yêu nghề nông. Virgile là người La Mã đầu tiên đã đưa vào ba loại thi ca của ba nhà thơ danh tiếng Hy Lạp: Théocrite, Hésiode và Homère.

Théocrite là nhà thơ hàng đầu thơ Mục Tử.

Homère là nhà thơ hàng đầu Sử Thi và

Hésiode với thơ Điền Dã.

Hésiode là một nhà nông học hơn là một thi sĩ, ông luôn luôn nghĩ đến giảng dạy nông nghiệp, ông viết rất ít những điều vui thú nghề nông và không bao giờ tán rộng xa đề, cắt đứt sự liên tục; văn chương ông nhàm chán những điều của người dạy bảo. Ông đi từ tháng này sang tháng khác, những điều đồng nhất rất đơn giản và làm cho tác phẩm có vẻ là một sách lịch nông nghiệp bằng thơ.

Người ta tìm thấy sự thật thiên nhiên trong thi ca, nhưng thiên nhiên đó không luôn luôn đẹp vì thời tiết sương giá, hạn hán, mưa lụt, mất mùa.. không phải luôn luôn chí lý trong lựa chọn, vì các đề tài tỉ mỉ mang nhiều hình ảnh trẻ con. Nhưng sau hết phải công nhận tác phẩm này là một phát họa đầu tiên về thơ đồng áng. Tác phẩm cổ đại cho chúng ta nhiều điều kính phục, nhưng chúng ta muốn bản phát thảo này rõ ràng hơn, to lớn hơn, các hình ảnh trở nên sáng tỏ, màu sắc rực rỡ, điều đó phải đợi đến bàn tay bậc thầy thi ca Virgile.

Virgile viết chuyện Đồng Áng, bên trong những vần thơ thiên tài, thi hào khơi dậy một chiều sâu lịch sử, kể lại những biến cố trọng đại. Sau quyển I, lại nói về cái chết César, trận chiến Phassale và trận chiến Philippe, qua người nông dân làm biến cố chính trị sống lại. Ta thử chiêm ngưỡng một đoạn thơ đáng kính phục của ông :

Một ngày người nông phu trong cùng những luống cày,

Nơi đó ngủ yên những mảnh vụn bao nhiêu binh đoàn.

Vấp phải lưỡi cày những di tích thời Cổ Đại

Những thanh kiếm rỉ sét tìm thấy đầy sợ hãi,

Còn thấy những nấm mộ xưa, xới lên nằm dưới bước chân.

Những người lính La Mã nấm xương tàn bị cuốn lên.

Trong quyển đầu tiên Thơ Đồng Áng, Virgile nói về vụ mùa, cày bừa, những nông cụ cần thiết cho nhà nông, kiến thức về vòng quay địa cầu sinh ra các mùa, các mùa khác nhau phải gieo hạt giống nào, các dấu hiệu báo trước giông bão hay trời tốt, những đất đai, khung cảnh khác nhau và Virgile đã kết thúc một cách ngoạn mục nói về cái chết của César.

Trong quyển thứ hai, Virgile nói về nghệ thuật có thể vô tình theo thi hứng. Thi sĩ gán cho các loại cây tất cả các đam mê, tình yêu con người quên ngu dốt, khát vọng, ngạc nhiên, sự thăng hoa giàu có là tự nhiên cho mọi sự đam mê con người yêu thú vật. Các loài ong cũng sinh động như cây cối. Ta có thể tìm thấy trong quyển thứ hai Virgile vinh danh đời sống đồng quê và chính ông là một nông dân cũng là một triết gia.

Quyển thứ ba được Virgile viết tỉ mỉ và hăng say mô tả chính xác các loại ngựa : ngựa cày bừa, ngựa kéo xe, và ngựa đua. Bạo lực trong tình yêu được biểu tượng với diễn tả nồng nàn cho tình yêu. Mùa đông Scythie được tả rõ ràng với những cơn lạnh thấu xương có thể nói được trong khi đọc. Ông diễn tả kinh hoàng những trận dịch hạch. Có thể nói ông nhận thức sâu xa hơn các nhà khoa học vật lý điều đó ta nhìn nhận cái hơn của một thi sĩ, khác cái nhìn khách quan, nhìn sự kiện với những tình cảm yêu thương sâu đậm.

Virgile diễn tả sự thoải mái như bầy ong, thi sĩ vinh danh hành động công việc các loài vật nhỏ bé và từ đó thăng hoa đến công việc quan trọng của con người. Virgile diễn tả cực kỳ mạnh bạo trong trận chiến giữa quân Énée và quân Turnus như sự đụng độ hai bầy ong. Nhưng với bầy ong, bầy kiến ông cẩn thận khi so sánh với các Cyclopes.

Trong quyển thứ tư Géorgique đường như là một mở đầu cho tác phẩm Énéide, nhưng ông nói về sự tài tình của loài côn trùng, nó báo trước cho chúng ta với giọng điệu và khả năng một sinh vật lớn.

Tóm lại Géorgique của Virgile là tất cả hoàn hảo một tác phẩm viết bởi một thi sĩ lớn thời Cổ Đại. Trong thời xa xưa mà tưởng tượng vẫn sống động, sự phán đoán cho ta nhiều kiến thức được biết, tất cả khả năng trí tuệ chính xác và hoàn toàn chín chắn.

Nhìn đồng quê, vụ mùa, gặt hái, vườn cây, bầy thú, bầy ong, tẩt cả tạo nên những bức tranh thú vị gây hứng bởi tác giả Géorgique. Đọc thơ Đồng Áng của Virgile ta càng thấy thiên nhiên đẹp hơn bao giờ hết, ta càng thấy kính phục tài năng mô tả, quan sát thiên nhiên, mà thi nhân các đời sau xem như là mẫu mực phải bắt chước. Và ta hiểu sự kính phục của Dante mười hai thế kỷ sau đã đặt Virgile người dẫn đường cho ông trong Thần Khúc.

Thơ Virgile trải qua hơn hai nghìn năm vẫn còn là niềm vui thú cho người đọc. Thi ca Virgile được xem là đỉnh cao sự thành tựu văn học thời Đế Quốc La Mã. Những lời thơ dường như vĩnh cửu với thời gian, những câu thơ tuyệt đẹp từng làm rơi nước mắt Octave, những giọt nước mắt của vị vua nổi tiếng đã vinh danh Virgile được vinh dự chào đón trên sân khấu như chính Hoàng Đế Auguste. Có thể nói Géorgique là một công trình kiến trúc vĩ đại như bao công trình kiến trúc Đế Quốc La Mã còn để lại, trong sự vinh quang của Virgile.

QUYỂN I

Tôi hát ca tụng các vụ mùa: tôi sẽ nói dưới hình ảnh nào:

Khai phóng mặt đất và hôn phối cây nho.

Chăm sóc cẩn thận, ta phải làm cho súc vật.

Như con ong cần kiệm và thông thái trong công việc.

Các hành tinh đi theo quỷ đạo vòng quay trật tự riêng biệt. 5

Dẫn dắt đất trời từng bước tháng năm.

Bảo vệ cây nho*, thần nữ mùa màng.

Cho người còn man dã, học bài học của anh.

Rời bỏ việc hái lượm trong rừng để gieo mầm sống sản sinh.

Biết làm rượu đỏ để ấm lòng cơn giá lạnh. 10

Hỡi các thần của cánh đồng, ruộng vườn và các khu rừng

Các thú hoang nhẹ nhàng bước chân, và tiên nữ đồng hoang,

Muôn thú, tiên nương, hãy đến đây vì người mà tôi ca hát.

Và Ngài, thần cầm chỉa ba với bàn tay hùng mạnh,

Đập vào đất mọi vật đều vâng lệnh. 15

Bổng nhiên chạy đến một người đưa tin rẩy run:

Pallas, thần cây ô liu làm giàu có các bờ sông;

Các anh, thần Cée trẻ tuổi bạn của hàng rào xanh ngát,

Cho ba trăm con bò mộng, lấp lánh da lông trắng,

Đang gậm cỏ mới và hoa đào gai đang trổ bông. 20

Pan trên núi Lycée* hay tươi cười nơi núi Ménale*

Nhịp nhàng ngón tay trên ngọn sáo du dương mục tử;

Cụ già trên tay cầm một cây bách nhỏ,

Người trẻ trên đồng cày những luống đầu tiên.

Và tất cả các anh, các chân phúc, hộ trì thần nương 25

Mùa sắp đến nuôi sống chúng ta lúa thơm, trái ngọt.

Ai tưới nước từ trời, cho cánh đồng xanh tốt,

Cho vụ mùa ta, khởi đầu từ tiếng hát chúng ta!

Và ta đợi từ trời, từ đất thiết tha,

Dưới danh hiệu nào, ôi César*! Vinh danh người xứng đáng? 30

Ngài có muốn choàng vòng hoa sim* Mẹ giống dòng sáng lạng.

Thay thế Jupiter* trên vĩnh cửu ngai vàng ?

Đến, chủ toạ các vụ mùa, sấm sét cai trị nhân gian,

Bảo vệ các kinh thành, làm đất đai phong phú.

Ngài có muốn Biển cả, một vương quyền trật tự ? 35

Chỉa ba thần Neptune* trao tay ngài:

Téthys* dâng con gái và vua các biển sâu quản cai,

Ngài sẽ nhận của hồi môn Biển Sóng đế quốc.

Có thể rất gần các tổ tiên quý tộc,

Dấu hiệu mới mùa hè, ngài có muốn rực rỡ cả trời cao ? 40

Chòm sao Bọ Cạp nóng bỏng, đã xa chòm Érigone.*

Tránh xa với kính cẩn và ngai vàng ngài ngự.

Hãy chọn lựa, nhưng coi chừng chớ chấp nhận Địa ngục !

Người ta tán dương Élysée và các khu rừng địa đàng luôn xanh.

Sợ hãi vương trượng khiếp kinh, Proserpine* cực hình, 45

Ngài, tôi muốn nhân dân chiêm ngưỡng ngài, không phải vì sợ hãi.

Các nông phu chúng ta đến, được nắm tay chỉ dẫn,

Và bắt đầu bởi họ đây, hạnh phúc nhân quần.

Khi tuyết mùa xuân rơi trên đỉnh núi mênh mông.

Khi gió dịu Zéphire làm cánh đồng mát rượi, 50

Ấy là lúc con bò dưới ngọn roi gầm chờ đợi,

Lưỡi cày rỉ sét lâu ngày sáng lại dưới luống cày.

Anh có thấy đất bỏ hoang được thỏa niềm mong ước lâu nay?

Bởi mặt trời nóng bỏng, bởi sương ẩm ướt.

Sẽ được hai vụ mùa lúa chín, hai lần phân bón đất. 55

Vựa lúa ta đầy hạt thóc ngập tràn.

Tuy nhiên trong mãnh đất chưa biết mùa màng,

Không nên vô ích khi ấn sâu cày sắt,

Quan sát khí hậu, biết các thời điểm nào trời đất.

Ảnh hưởng các ngọn gió thổi qua và bản chất đất các nơi, 60

Người nông phu xưa theo thông dụng truyền đời,

Biết những giống kỳ diệu hay giống chối từ một mảnh đất.

Trong thung lũng giàu có lúa mùa vàng chín,

Trên sườn đồi tươi vui chùm nho sẽ chín mộng đen.

Đất nơi đây, vườn giàu có trái cây xanh, 65

Cỏ xanh mượt thiên nhiên gìn giữ.

Tmole* hương ngát mùi nghệ vàng thơm quý ;

Trên đồng Saba* hương nhựa thơm cây dành cúng các thần;

Euxin nhìn con rái cá đùa vui sóng nước trong.

Le Pont kiêu hãnh đất sinh nhiều hầm mỏ; 70

Ấn Độ sản xuất ngà voi, những cánh đồng chiến trận,

Épire đến Élide người đưa thư tín chạy nhanh,

Cũng như thế, từ ngàn xưa, trời chia xẻ hảo tâm,

Người trần thế được cứu sống* qua sóng ngàn trả hận

Sỏi đá màu mỡ gieo thành sa mạc kinh khủng. 75

Người chăm chỉ cày bừa lại cùng vũ trụ sinh sôi.

Biết được thiên nhiên và điều chỉnh vâng lời,

Nếu đất mỡ, từ mùa đầu tiên trồng trọt.

Cắm lưỡi cày mà mùa hè đầy bụi

Chín luống cày hun lửa đốt đồng hoang, 80

Nếu đất bạc màu như sân đấu trường,

Bouvier*trở lại, lưỡi cày lướt qua nhè nhẹ.

Khi đất mất đi tất cả phì nhiêu sinh nở,

So với nơi khác, đất ẩm ướt khi cày lên.

Một thung lũng vụ mùa cần một năm không trồng: 85

Cần nhận biết phải trả giá sự hao mòn đã mất:

Hay gieo thuần lúa mì trên cùng một mảnh đất,

Mà sản xuất trước tiên giống đậu lupin

Không vụ mùa ồn ào mà gieo nhẹ đậu tằm,

Đậu xanh nhỏ trong giỏ mây vung rộng. 90

Khi lúa mạch và cây lin và anh túc* nóng bỏng.

Làm hết chất đạm dưỡng nuôi, cạn kiệt cánh đồng

Đất ngày xưa dù ảnh hưởng sóc chăm,

Cần luôn phiên thay đổi gieo trồng các giống.

Khi đất đã mòn, mảnh đất chẳng còn sống động. 95

Cần phân bón chất đạm giàu, cho tươi tốt lại đất đai,

Mảnh đất yên nghỉ làm thay đổi phì nhiêu;

Một phần ba đất nghỉ ngơi cho vụ mùa gấp bội.

Cérès* chứng nhận khi rạ rơm tàn héo.

Tí tách lửa rơm các mãnh vụn nuốt tan. 100

Tro mặn làm cho đất tốt lên,

Làm cho đất một món ăn có ích.

Đuổi các loài sâu bọ, ngọn lửa thanh lọc.

Hơi ẩm tối tăm còn ngủ trong lòng

Giản nở đất bởi sức nóng tràn dâng, 105

Mở đường nhựa cây lên rễ dẫn.

Cuối cùng xiết các lổ hổng mở rộng,

Đất mệt nhọc vì bởi khí hậu chẳng bao dung.

Nước lạnh từ trời cao, gió Borée* không ngừng,

Mặt trời bị nuốt chửng trong mây mù tăm tối, 110

Anh có thấy người nông phu đều đặn việc lầy lội.

Băng qua luống cày, các luống cày mới cào nên:

Bị đè nặng bởi cái cào dài lê thê kéo lên.

Đất trồng trọt dựng lên dưới lưỡi cày qua ruộng,

Lòng tham muốn không tha cho đất nằm lười biếng, 115

Cérès nhìn công việc mĩm cười, thoả mãn tự trời cao.

Tôi thích mùa đông khô và mùa hạ ẩm ướt nào.

Mùa hè luống cày mát mẻ và mùa đông khô cứng.

Là bảo đảm chắc chắn cho đất màu phong phú,

Làm ngạc nhiên cây trái tốt sinh sôi, 120

Giàu có Gargare* và Mysie hạnh phúc cuộc đời,

Sản xuất mùa màng nuôi dân Châu Á*,

Cho thần chủ các mùa gửi lời mong ước,

Nghệ thuật cấy trồng có thể tất cả theo thần.

Trên cánh đồng hạt giống đã gieo mầm, 125

Phủ trong lúc dưới cánh đồng giá sương đè nặng,

Và dòng sông được cắt nhiều kinh đào dài rộng.

Chảy vào luống cày phân phối nước luôn luôn,

Nếu mặt trời nóng bỏng làm cây cỏ héo tàn.

Tôi đã thấy trước từ sườn đồi nhẹ dốc, 130

Dẫn từ đỉnh qua đá cao róc rách,

Một dòng suối hiền hòa, lòng suối đá reo.

Rơi xuống, bọt tung, róc rách suối chảy theo,

Đồng thỏa cơn khát lên màu xanh tươi mới.

Khi thì một cọng rơm mong manh cản trở, 135

Không mõi mệt trên sức nặng chiếc cày.

Từ luống cày mọc lên lúa tốt tươi,

Cho bầy thú những đống rạ rơm ngon tuyệt.

Khi bàn tay năng động, đầm lầy khô cạn,

Nước tù động chảy đi, mở mang những cánh đồng. 140

Nhất là những khi trời gầm nổi bão giông,

Dòng sông dâng lên phủ cánh đồng lầy lội,

Chỉ có màu đen đất bùn cánh đồng tăm tối.

Khí không trong lành, đầu độc cả không gian,

Mặc bao gia công, gian khổ gánh mang ! 145

Đàn súc vật giúp đỡ người ra sức.

Tất cả chỉ còn, lo ngại cho lúa vừa mới mọc,

Bóng mát, cỏ bất kham, loài châu chấu côn trùng.

Số phận định mệnh Thần Sấm sét* làm ngừng,

Chính ngài bó buộc con người trồng trọt đất. 150

Cho cây trái loài người chăm sóc,

Mong muốn nhân quần tỉnh thức trước tài năng.

Trước ngài, chưa hàng rào, trụ cột, chia phân,

Mặt đất là gia tài chung sức mạnh.

Chỉ cần hái lượm, tài sản chung thần thánh, 155

Mặt đất cho tất cả chẳng đòi hỏi gì,

Và chính ngài hủy bỏ sự nhàn rỗi ấy đi,

Khắp đế quốc ngài lưu đày người biếng nhác.

Ngài làm đất đai khô cứng, dâng cao biển bạc,

Lấy ngọn lửa đi, không gian xáo trộn thanh bình. 160

Nhuộm thuốc độc trên răng con rắn lục xanh,

Chống con cừu sợ hãi, cho sói dài vuốt móng,

Mật ong thơm* trên cây cành phải nuôi nấng,

Suối rượu chảy trên đồng khô cạn, phải trồng nho.

Và nghề kỹ thuật từng bước chậm làm giảm bớt âu lo; 165

Hòn sõi cho lửa bắn từ trong mạch đá,

Mặt đất vâng lời và ngạc nhiên sóng cả.

Bởi mái chèo như lưỡi cày trên luống dọc ngang..

Người đi thuyền đếm sao và đặt tên,

Đàn chó đuổi con nai, thợ săn dăng lưới, 170

Bẩy nhựa lừa chim, cá dễ tin mồi lưỡi,

Mắc phải lưỡi câu, hay rơi trong lưới dăng,

Nhanh chóng sắt nung trong lò lửa than hồng.

Tôi nghe tiếng chát chúa trên đe rèn dao sắt.

Chặt gốc cây, và thân gỗ cắt, 175

Tất cả nhường cho việc dài lâu và cần thiết nhu cầu.

Khi Dodone* tiên tri người trần từ chối việc đồng sâu,

Cérès chỉ dẫn cách trồng trên ruộng đất.

Công việc tốt đẹp nẩy sinh ra việc chăm sóc nhận thức,

Vết lá úa vàng, làm hư hỏng cây quả mùa màng ta. 180

Khó khăn nẩy sinh, gié lúa chết hạt chẳng già.

Các luống cày lởm chởm, trái cây rơi rụng,

Giúp cho giàu có, Cérès luôn bên cạnh

Thắng cỏ dại ngập tràn, phát rụi cây gai.

Cày lật đất và kêu gọi mưa rơi, 185

Đuổi chim tham ăn lúa, phá bóng đen châu chấu

Gây chết đói cho người giàu có cạnh bên,

Trở lại nhặt quả rừng khi cơn đói gào lên.

Nhưng là lúc quý giá cần nhanh nhận thức.

Tất cả những nông cụ làm đồng cần thiết, 190

Trước tiên rèn lưỡi cày, và đẻo cán cày dài.

Nhiều móng sắt để làm nên cái cào,

Dan chéo hàng rào để nâng cây non yếu.

Làm cái sàn để loại các hạt giống xấu,

Tấm ván dày đạp bước chân cày, 195

Hai bánh xe để sẵn sàng đi,

Không các dụng cụ này chẳng thể nào trồng trọt.

Từ chiếc cày vẽ các luống trên đất.

Phải chọn lựa gỗ tốt cho đẽo được cái cày,

Gỗ cây du khó nhọc uốn cong tay. 200

Và chiếc ách đóng vào gông vững chắc,

Và chiếc cán dẫn bộ cày bừa đất.

Dễ đỡ bàn tay vào trán bò hai con,

Gỗ nhẹ nhàng cân đối hai bên

Lưỡi sắt bén cái cày ấn xuống, 205

Chính giữa hai bên nơi điểm kéo dài.

Hai bên lưỡi cày được rộng quai,

Cào lên đất cho cày thành luống,

Tám bước đi trước gọng càng mở rộng.

Hai bánh cầu quay tay nắm lửng lơ, 210

Cuối cùng chiếc cày đặt lên lửa hong hơ,

Để cứng lại, gát lên trên cao lò sưởi,

Có ngàn điều dạy dổ cha ông ta để lại,

Không nên khinh những phương thức tầm thường.

Trước hết một ống tròn cán phẳng đất bằng, 215

Làm phẳng mặt đất nơi anh đập lúa.

Pha vôi vữa tay anh làm cứng lên như đá,

Cỏ không thể mọc ra, súc vật chẳng đục hang

Con cóc gớm ghiếc thở hơi trong góc bên đàng.

Chổ khác lỗ cong queo, chuột nhũi đục khoét. 220

Hãy tính trước nhu cầu dành cho khi về già tuổi tác.

Như con kiến tích lũy luôn của cải không ngừng.

Loài mọt lúa có thể cắn tan bồ lúa phải đề phòng.

Loài chuột đồng gây tổ hang dưới chân vựa lúa.

Anh có thể muốn từ mùa Thần Flora nở * 225

Báo trước cho anh một mùa hè trái đầy cành ?

Hãy nhìn cây hạnh nhân hoa trở lại mỗi năm,

Cong xuống những tràng hoa, thơm hương cành lá rậm.

Tưng bừng bông hoa ? bởi mùa nắng ấm,

Mặt trời sẽ chín rộ trái cây phong phú mùa màng. 230

Nếu cành không gié lúa nặng trĩu lá mang.

Tai họa thu lượm chỉ những cành khô rơm rạ.

Vườn rau thường bị lấn cùng cỏ dại.

Làm gầy còm các rau củ đất mang.

Để được nuôi sống thu hoạch tốt mùa màng. 235

Đậu củ dễ mềm trong nồi đồng nấu chín.

Tôi thấy trong bả dầu và trong nước ni-trát.

Ngâm hạt mầm loại đậu trước khi gieo

Phương thức không hiệu quả, chẳng bí mật nào.

Hạt giống tốt, mặc dù sửa soạn, 240

Tất cả mọi năm, nên sữa soạn hạt giống tốt,

Vụ mùa xuống dốc không ngừng, nếu không chuẩn bị giống tốt tươi.

Tôi thấy người chèo thuyền chèo với bàn tay,

Chống lại ngọn sóng, nhọc nhằn thuyền lướt.

Có thể nào ngừng cố gắng ? sóng trôi cuốn vượt, 245

Phải còn biết thêm việc hỏi sao trời.

Bắc Đẩu, Dương Cưu*, Sao Rồng* sáng soi,

Cho người nông phu, các vì sao dẫn dắt.

Người thuyền trưởng trên biển cả phản trắc,

Van xin nước non, mặt đất và nghỉ ngơi. 250

Eo biển Léandre* đối đầu với sóng dồi,

Quan sát luồng nước, sao Bình Cân mới mọc.

Công việc, nghỉ ngơi, tiếng động và yên lặng,

Làm cho Đế quốc công bằng ngai vàng vững bền,

Giữa bóng tối và ngày vũ trụ sáng lên, 255

Trước gió lạnh thổi làn hơi buốt lạnh.

Là lúc trau dồi đất, khi thời tiết thuận,

Đôi bò mộng nóng nẩy đi, kích thích bên sườn.

Gieo lúa mạch, cây lin, và hoa anh túc ngát hương,

Không rời lưỡi cày, chóng nhanh, cơn bão tới. 260

Tưới như thác xuống đầu mưa dội,

Rồi gió Zéphire sẽ trở lại trên đồng

Gieo hạt đậu khi trời mới bình minh,

Trên trời Taureau chòm sao rực sáng

Chìm đắm Sirius trong làn sóng sao lóng lánh. 265

Đậu hồng thảo* gieo trên luống cày mềm,

Cây kê vàng đòi hỏi nhiều chăm nom.

Người có thích lúa trên đồng lượn sóng.

Lượn như sóng reo trên lúa mùa vàng chín.

Chờ cho đến khi trời lên chiếc Vương miện vàng* 270

Hạt mầm gieo khi Maïa* còn tối tăm.

Nhưng mặt đất hối tiếc khi nhận đây hạt giống.

Gié lúa gầy còm, ước mơ bị lừa dối,

Đất tạo việc này do bởi vì đâu ?

Đến hạt giống tầm thường giảm đi sản xuất ? 275

Hãy đợi mặt trời lặn về Nam Cực.

Cho đến thời gian cơn giá lạnh về.

Để giải quyết công việc chúng ta, cần dẫn theo mùa,

Vũ trụ chia trời rộng thành nhiều vùng rộng lớn,

Mặt trời, linh hồn thế giới, đại dương ánh sáng, 280

Mười hai hành tinh khác nhau chia xẻ con đường,

Năm vùng Olympe* ôm lấy vòng quanh

Một là lửa làm ngày tháng khô cằn bức nóng.

Hai hành tinh khác luôn buồn rầu lạnh cóng,

Hai cực giá băng làm nên cái vòng đai: 285

Giữa tuyết băng và lửa vĩnh cửu đời đời.

Và cái khác nhận người trần đau khổ:

Trong vòng sáng khác bao quanh con đường chéo,

Nơi các thần mùa màng đi những bước chân.

Địa cầu về hướng bắc sương giá lạnh lùng dâng. 290

Xông lên và chạy xuống nơi khí hậu nóng bức,

Cực bầu trời thấy sáng trong tột bực,

Tartare* thẳm sâu chạm tới đáy vực sâu.

Calisto*cởi chiến xa, sợ Téthys sóng đào,

Đến băng tuyết phía bắc cạnh con trai* sáng tỏ. 295

Con Rồng* ôm chúng thành dòng sông bao la đó,

Cực chính giữa đen ngày tháng lặng im,

Ban cho nhân loại buồn vĩnh cửu bóng đêm:

Có thể khi rời chúng ta Phébus đến đó.

Và khi chiếc xe thần thổi qua chúng ta ánh sáng, 300

Xua đêm tối đen, bắt đầu cuộc hành trình.

Địa cầu báo tin cho chúng ta biết mùa màng:

Lúc nào phải gieo hạt và lúc nào gặt hái.

Chặt cây thông dâng cho thần Nepturne*,

Người ngoại đạo biển khơi giao phó cả gia tài. 305

Không phải vô ích mà tinh tú lấp lánh hoài,

Bốn mùa cân bằng nhau cho ta một năm chẳng.

Nhiều kẻ thú vị bị giữ giữa mùa giông bão,

Phải vội vàng khi trời chẳng có mây.

Mài lưỡi cày, thùng đựng thóc sẳn sàng ngay, 310

Đóng chiếc giỏ, đánh dấu đàn súc vật,

Sửa soạn dây cột cho cây nho mầm non mọc,

Đẻo cọc nhọn và rèn chỉa sắt đất cào bằng.

Rơm đốt thành bột, lửa nấu chín hạt rang,

Cái sàn mây tròn dưới tay đan lát. 315

Lễ hội vụ mùa, một công việc làm chính đáng,

Người ta không thể nào không tỉ mỉ và không sát sinh.

Giăng bẩy bắt chim, thiêu đốt bụi rậm quanh mình,

Một tường rào gai bao vây vụ mùa lúa.

Hay làm tươi mát cánh đồng mà sức nóng như lửa, 320

Tắm mát bầy cừu trong làn nước mát trong.

Ấy trong cùng ngày công việc rảnh rang,

Mỗi người mang đến kinh thành món quà thôn ấp,

Mang đến thành nơi mình phần thuế nộp,

Dục con lừa khó bảo chậm chạp bước chân. 325

Mặt trăng cũng dạy cho vòng quay ngày tháng không bằng.

Vài ngày công việc thuận lợi hay nguy hại.

Cái thứ năm là tai họa, ngày nóng giận,

Sinh ra Erinnys, Tisiphone, Mégère*,

Và các Titans tiếng danh, khổng lồ bạo cuồng,

Mà Đất sinh ra để tấn công thiên giới. 330

Ba lần lăn núi làm đồng quê nát trụi.

Bọn cường bạo chất chồng núi trên núi cao,

Osse trên Pélion, Olympe trên Ossa.

Ba lần sấm sét cầm tay, Thần Trời* lật đổ .

Ngày thứ mười trăng lưỡi liềm mới lộ, 335

Hãnh diện Taureau chinh phục loạn cõi thần.

Trồng cây nho con, khéo léo tay cầm,

Ném con thoi bay trên khung vải mịn,

Ánh sáng trong lành làm đẹp ngày thứ chín,

Bọn cướp lo âu, người du khách thích trăng soi. 340

Mỗi người một công việc, chọn lựa thời gian thôi,

Sung sướng ban ngày, phút giây hạnh phúc,

Nếu phải cắt rơm, cắt không mệt nhọc.

Khi đêm ẩm ướt còn hơi thở khói lên,

Tháo vác trên đồng, chờ đợi hoa ngàn, 345

Bình Minh mỉm cười tưới giọt sương nước mắt.

Nhiều người trong mùa đông, bên bếp hồng xưa thức,

Chờ tia nắng lên bên ngọn đèn quê:

Vợ kề bên, chia công việc bộn bề,

Khi ngón tay nhẹ con thoi quấn sợi, 350

Khi nấu trong nồi đồng, hương nhẹ thơm cá muối.*

Lôi cuốn các bài ca thức trắng đêm trường.

Nhưng khi giữa trời mùa nắng chói chang,

Quơ chiếc liềm, gặt vụ mùa đồng ruộng,

Gié lúa vàng trên đòn gánh rộng, 355

Cho những ngày tốt đẹp, mùa đông vui.

Mùa đông, như người lái thuyền thảnh thơi,

Vòng các con thuyền vinh quang trong bến.

Bình yên dưới mái tranh, tránh giông bão đến,

Sung sướng người nông phu cho và nhận lễ hội mùa. 360

Cho những ngày buồn nhắc lại với niềm vui,

Vỗ tay mùa đông, công việc làm mùa hạ.

Nhưng bàn tay không luôn luôn nhàn hạ,

Trên cây Pallas hái trái ô liu,

Trái sim Vénus nhường cho trái dâu như máu đỏ tươi, 365

Cây nguyệt quế có hạt, cây sên có quả,

Cơn sóng lạnh giá, cánh đồng tuyết trắng xóa,

Giăng cạm bẩy con nai, bẩy bắt chim trời.

Hối hả như thỏ chạy hay xoa hai bàn tay chơi,

Huýt sáo ném viên sỏi vào con hoảng tới. 370

Thời gian khác, chăm sóc khác. Thảm họa nào tôi sẽ nói.

Mùa thu bão giông, các vì sao báo trước trên trời.

Khi ngày ngắn và mặt trời bớt nóng rồi,

Thác nước kinh khủng tuôn ra khi xuân tới,

Khi gié lúa xanh trên đồng vừa mới, 375

Dòng sữa trong còn căng mạch sống trên cây?

Mùa hạ phút giây nối lại con thoi quay,

Lúa vàng chín sẽ rơi dưới lưỡi hái.

Trên cánh đồng tuyệt đẹp, tôi thấy gió căng ma quái,

Tróc gốc lúa lên gié lúa tả tơi. 380

Mãnh vụn bay lên trong cơn lốc tối trời.

Bốc lên cao, phân tan nát gia tài đồng nội.

Khi một đám mây rộng kinh hoàng kéo tới,

Trong sườn tối tăm phủ cơn bão tối đen.

Bốc lên, hạ xuống, xé nát và bỗng nhiên, 385

Mưa tuôn xối xả, tránh sao trên lòng đất,

Trời trút nước, cánh đồng như biến mất,

Nụ cười mong vụ mùa, cây trái nhọc bao công.

Hố lấp đầy và sông cũng trào dâng,

Chảy gầm thét trên cánh đồng ngập nước, 390

Thác dâng lên, trôi nhanh cuốn lướt,

Biển nổi giận lên, đen thẳm thét gầm,

Trong đêm kinh hoàng sấm chớp giăng giăng,

Vua của các thần ngự trên ngai vàng khí quyển.

Đất rung chuyển từ xa dưới tay Thần chủ. 395

Súc vật chạy trốn và người cũng rẩy run.

Vũ trụ chuyển rung như sắp nổ tung,

Trời, tay chớp sáng, ngọn lao tia lửa phóng.

Các ngọn núi thường bị đứt bởi sét đánh,

De Rhodope hay Athos đá hóa bụi than. 400

Đỉnh gảy sụp, làn khói bốc lên,

Gió tăng mạnh, không gian kinh hoàng tiếng hú,

Thác chảy gấp đôi, trời rộng hổn loạn rú.

Bờ xa gầm, rừng vọng tiếng trả lời.

Để biết trước nỗi đau này, đọc giữa vòm trời. 405

Theo dòng tinh tú, thông điệp các thần lưu lạc,

Quan sát nếu Saturne* có điều tiên tri hoan lạc:

Nhất là thần cánh đồng biểu hiện ra trong sáng kính tôn.

Khi bóng mát mùa xuân cho ta giấc ngủ yên,

Khi gió nhẹ mát chân trời đỏ sắc. 410

Rượu thơm hương, vật hy sinh đẹp tuyệt,

Khi ta dâng cầu thần cho mùa màng mới tốt tươi.

Gỗ tốt đốt cúng, bụi cỏ trước bàn thờ.

Để dâng rượu, sữa thơm và mật.

Ba lần quanh đống lúa, người ta dẫn con vật, 415

Ba lần say sưa một niềm vui tỏ bày.

Dàn hợp xướng đông đảo cầu Cérès mắn may,

Trước cày sắt lên cánh đồng bỏ hóa.

Lời tất cả vang vọng và vòng sên hoa lá.

Mỗi người cùng dậm chân vui vẻ trên đồng. 420

Nếu việc thờ phụng chân thành không được ngày tốt lành.

Mặt trăng bão tố báo ít ra tín hiệu,

Và mục tử biết chắc điều tiên liệu,

Khi phải tránh dẫn súc vật đi đồng cỏ thật xa.

Ngọn gió đầu tiên thổi náo động âm ba, 425

Khi núi cao tiếng kêu khua động,

Nghe tiếng chớp từ biển sâu vang vọng.

Cất tiếng thét gầm trên ngọn sóng đong đưa.

Tiếng chạy dài trên bãi biển vang xa,

Rừng đen xào xạc tiếng vang tai điếc, 430

Tôi than cho người lái thuyền chưa về bến kịp.

Chìm trong kinh hoàng, tiếng man rợ kêu vang,

Bay trên sóng cao chim biển vội vàng,

Tìm nhanh đến nơi bờ vắng lặng,

Hay khi chim hạc tung đôi cánh rộng, 435

Các đầm lầy bốc lên sương khói mịt mờ.

Đôi khi bão tố về sau khi trời nóng bức oi,

Bầu trời bay nhiều sao băng sáng vụt,

Trong đêm trường, trời càng thêm đen như mực,

Tia chớp băng ngang dọc bóng đêm. 440

Khi lá bay mù mịt không gian,

Chiếc lông xoáy quay cuồng theo cơn gió,

Chớp sáng hướng Bắc, ấy gió Eure và Zéphire đó.

Nếu sấm gầm vang rung động đế quốc xa,

Thì hỡi nông phu ! Sợ trời đổ thác mưa, 445

Người lái thuyền xếp cánh buồm, gấp đôi lời cầu nguyện.

Tôi nói gì ? trước khi trời bão đến :

Không ai biết trước được điều tàn phá sắp xảy ra.

Khi nỏ cung Iris* bảy sắc màu vạch không gian xa,

Uống lửa mặt trời và nước trên biển cả. 450

Bay về thung lũng, đàn chim hạc kinh hãi

Trốn khói đen từ mặt đất xông lên.

Con bò hít hơi bằng cái mũi rộng tênh.

Loài ếch than thở dưới tầng lao sậy.

Đàn én bay lượn khắp bờ đất dậy. 455

Sợ hãi tổ trứng mình, đàn kiến dời cao,

Đàn quạ hãi hùng tung cánh xôn xao,

Xé không gian tiếng kêu vang như hội,

Nhìn chim biển và chim đồng nội,

Nuôi sống bên bờ sông nước hoa đồng. 460

Ngày ẩm ướt mịt mờ sắp sửa lại gần,

Sóng vỗ mạnh tung tràn đầu ghềnh đá.

Dạo trên nước một bầy lang thang thật lạ,

Lặn giữa dòng, và trên sóng hiện thân,

Lại lặn xuống với trăm trò lạ lùng. 465

Báo hiệu mưa thác đang lững lơ trong khí quyển.

Một mình, lang thang chậm bước chân trên bờ sông khô cạn,

Con quạ khàn khàn cũng gọi báo bão giông.

Buổi tối cô gái quay cuộn len xoay vần,

Khêu thêm ngọn đèn một điềm đoán mới, 470

Khi thêm bấc lửa, mà ánh sáng mòn mỏi,

Bao phủ, tí tách, đen những bọt như rêu.

Nhưng sự yên tỉnh trở lại tiếp theo,

Dấu hiệu không ít chắn chắn trở lại tin điềm báo.

Các vì sao sáng hơn cả trên bầu trời đông đảo. 475

Mặt trăng trên chiến xa tranh với ông anh*,

Người ta không thấy trong không gian, các đám mây lang thang,

Trôi nổi, như đám len tản mác theo cơn gió lộng;

Cũng không thấy bầy chim Thétis trên bờ biển ẩm.

Dưới ánh sáng mặt trời xù cánh tỉa lông. 480

Chẳng loài vật hèn hạ nơi tù động ao bùn.

Cắn phá gié các chùm phân tán lúa.

Cuối cùng trời sáng tỏ từ trên đỉnh núi.

Sương dày đi xuống các cánh đồng.

Và con cú buồn buổi chiều trên nóc mái ngói trông. 485

Thanh âm kéo dài tiếng kêu lanh lãnh,

Khi Nisus* ghê tởm, khao khát trả cơn thù hận,

Trên con gái bà, tiếng động lớn từ trời cao xông,

Scylla bay xé không gian, Nisus bay theo cùng,

Scylla nhanh hơn nữa, quay đầu và trốn chạy. 490

Ngay cả lũ quạ cũng không buồn bã,

Báo ngày đẹp trời bằng ba tiếng nhẹ nhàng.

Lộ niềm vui, cổ ít khàn khàn :

Thường thường thấy trên cây cao nơi chúng bay làm tổ.

Anh có thấy trên chòm lá, chúng nhẹ đôi cánh vổ, 495

Một bí mật nhẹ nhàng khi đáp xuống từ cao,

Chúng thích nhìn lại như từ lâu quên nào.

Cổ thụ tiếp đón, bầy đàn và chiếc tổ,

Không phải từ trời cho chúng khôn ngoan muôn thuở,

Một ánh sáng tiên tri cho vài tia sáng soi, 500

Bản năng duy nhất chiếu rọi khi nước bốc hơi.

Nơi lần lượt nảy sinh giá lạnh và sức nóng,

Gió không nhất định và hơi thở ẩm.

Thay đổi cho chúng ta, trời ảnh hưởng không chắc chắn,

Các sinh vật sống động đổi thay cùng với thời gian. 505

Như câm lặng mùa đông, chim hót báo xuân sang,

Bầy cừu vụt tăng sinh sôi đồng cỏ,

Cũng như con quạ cất tiếng kêu nghe ít man dã.

Nhưng dù bài học này anh có ngại quyến rũ hay chăng,

Bởi tiếng nổ vang dội đêm sáng sao trăng ? 510

Mặt trời và em gái quan sát đường chuyển động,

Khi Phoébé* góp tụ ánh sáng rộng.

Nếu dấu trăng lên trong không gian phủ mịt mờ.

Cơn mưa dọa hăm từ biển đến bờ.

Vẻ trăng thẹn thùng hiện lên trên khuôn mặt ? 515

Gió sẵn sàng rú lên là điều xãy ra chắc chắn,

Ngày thứ tư (điềm này rất hiển nhiên)

Nếu cầu vòng sáng lên và bầu trời lặng yên.

Suốt cả tháng sẽ là ngày nắng đẹp.

Trời không mưa gió bấc không mù mịt, 520

Đại dương không bão tố và người lái thuyền sướng vui,

Nhanh chóng trên bờ, nguyện ước như lời.

Mặt trời đến lượt báo tin từ rạng sáng.

Khi ánh lửa từ phương tây ló dạng,

Nếu công việc gieo hạt, dưới màng sương kẻ thù. 525

Cái dĩa tròn mặt trời sinh bị khuất nửa trong mù,

Sợ gió mưa và hơi thở ẩm ướt,

Hiểm họa cho súc vật, cây vườn và đồng lúa tốt.

Nếu chân trời đỏ, thấy bình minh mưa mau,

Hiện ra uể oải, không sức lực, không sắc màu . 530

Nếu Phébus nhìn qua màn sương đặc,

Phân tán yếu ớt vài tia nắng tắt.

Nắng dường như tiếc nuối màn lá xanh,

Cây nho sắc màu phủ mong manh,

Dưới hạt mưa nhảy nhót trên mái ngói, 535

Mưa đá đập nát, than ôi! chùm nho vừa chín tới.

Nhất là phải chú trọng khi vụ mùa đến đây,

Gió biển có thể đến trong ngày.

Màu đỏ, màu xanh nhạt sắc bầu trời có khác,

Thường thấy trên trời dấu vết lưu lạc. 540

Hơi nước dâng, không gian chuyển vần.

Xanh trời nhạt là mưa, và gió trời đỏ hồng,

Nếu hồng đỏ và xanh trời cùng chung sắc,

Mưa và gió coi chừng tàn phá nhất.

Tôi sẽ không bao giờ ra đi với con thuyền mong manh. 545

Lưu lạc biển sông trong đêm hãi hùng.

Nhưng khi trời bắt đầu và chấm dứt mưa gió.

Trời bừng sáng hoàn toàn ánh sáng rực rỡ,

Thì chẳng sợ gì: chiến thắng ẩm ướt Autans,

Aquilon sẽ đuổi đi các đám mây bềnh bồng. 550

Cũng là đấng Vạn Năng trên bước chân sinh nở,

Khi ngọn lửa ngài làm sống dậy thế giới.

Trên người nông dân khiêm nhường coi chừng tự trời cao.

Ngài nói trước ngày đẹp trời, và ngày mưa nào.

Ai có thể, ôi Mặt Trời, kết án ngài bịp bợm ? 555

Cái nhìn thiên nhiên bao la ngài ôm trọn.

Cho ta, ngài nói trước các bi kịch kinh hoàng.

Ai có thể giá điếc trong đáy vực tâm hồn,

Khi César* thổ lộ, than cho chúng ta điều khổ nạn.

Một đám mây máu, anh có thấy là đây ánh sáng ? 560

Anh từ chối cái ngày thế kỷ tai ác này;

Bóng đêm vĩnh cửu đe dọa vũ trụ đây.

Tôi nói gì ? tất cả cảm thấy đau thương chúng ta sâu thẳm.

Tất cả nói trước nổi đau chúng ta: Trời, đất và biển sóng,

Tiếng sủa bầy chó và tiếng kêu của chim muôn. 565

Bao nhiêu lần Etna phun lửa trào tuôn,

Giữa đá rực nóng, ngọn lửa tràn nhô nhấp.

Phun ra sôi sục từ trong nóng bỏng lòng đất!

Cả quân đoàn vũ trang chạm phải trong không gian,

Dưới những băng đá run rẩy rung động núi Alpes. 570

Người sống lang thang, trong đêm những bóng ma rách rưới.

Rừng câm lặng thốt lên những tiếng kêu ghê rợn,

Đồng sắt cũng cùng nhạy cảm nỗi đau khổ chúng ta.

Trên đá cẩm thạch cũng mềm dòng nước mắt chảy sa,

Mặt đất nức ra, sông cũng lùi dòng nước. 575

Và lấp nổi hãi hùng.. loài súc vật sẽ nói trước,

Éridan* nguy nga, cai trị dòng sông.

Kéo lê và lăn tròn vào tiếng động lớn khu rừng, mục tử, thú đồng.

Thầy tế lễ bao quanh bao nạn nhân đã chết,

Quan sát với kinh hoàng, dọa hăm cảm xúc, 580

Sóng đổi thay bằng máu cuộn bẩn nhơ,

Bầy sói tru trong bóng tối thảm thê bên tường chúng ta.

Cùng một ngày quang đảng, ánh sáng tắt và trời gầm thét.

Sao chổi lửa đến trong trời làm sợ hãi nhân thế,

Nơi Macédoine* đã thấy các chiến binh chúng ta, 585

Lần thứ hai bị cắt cổ trên cánh đồng nhà.

Hai lần trời khổ đau cánh đồng định mệnh.

Máu tuôn đổ các binh đoàn La Mã trong cuộc chiến.

Một ngày người nông phu trên cùng một luống cày,

Nơi ngủ yên các mảnh vụn bao binh đoàn nơi đây. 590

Vấp phải dưới lưỡi cày vật chôn vùi từ cổ đại,

Tìm thấy những thanh kiếm rỉ sét, lòng đầy sợ hãi.

Sẽ thấy những nấm mộ cổ còn sụp đổ dưới chân,

Và những người lính La Mã xương cốt xới đào lên.

Ôi ông cha La Mã, con thần các trận đánh! 595

Bảo vệ sông Tibre, dựa vào thành quách,

Vesta* Thần cha ông, ôi thần của nước ta,

A! ít ra César* tập họp dân phân tán chúng ta !

Bởi sự trả hận xương máu, mà xưa là con mồi cả nước.

Rome đã xóa tan hoàn toàn các chuyện thành Troie* bội ước 600

Than ôi ! Trời ganh tị với hạnh phúc người Roma,

César đòi hỏi ngài việc khai quật cõi người ta,

Mà sự khủng kiếp làm thiên nhiên vấy bẩn!

Các thành phố không luật lệ, đất không trồng trọt.

Những cánh đồng máu xương thay đổi đất hoang vu. 605

Mars rèn các thanh kiếm bằng vũ khí Cérès cho nông phu.

Nơi đây sông Rhin khuấy động, nơi kia thét gầm Euphrate*;

Khắp nơi chiến tranh giáng xuống, khác chính kiến tung vỡ,

Người trung chính bị đối xử như sắt chặt thắt nút thôi,

Và Bellone*thét gầm lôi kéo khắp trăm nơi. 610

Cuộc chiến dữ dội bay qua rào cản,

Người dẫn dắt nhắc lại những lời vô vọng,

Các chiến xa không nghe tiếng nói, lẫn thắng phanh. 613

Nhất Uyên Phạm Trọng Chánh giới thiệu, chuyển ngữ và chú thích

CHÚ THÍCH

7. Danh sách các thần được nói đến trong sách gồm :

Liber: thần bảo vệ cây nho.

Cérès: thần nữ các mùa màng.

Faunes: thần hoang dã

Dryades: Thần nữ các cây hoang

Nymphes: tiên nữ các cánh rừng hay dòng suối.

Nepturne: (Posséïdon) Thần cai trị Biển cả cầm chỉa ba.

Minerve, Pallas (Athénée) Thần chiến tranh và hòa bình.

Aristée: Thần trẻ ở Cée.

Pan hay Silvain: thần khu rừng, thường cầm một cành thông.

Triptoleôme: thần trẻ con cày luống đầu tiên trên đồng.

21. Lycée và Ménal là các núi ở Arcadie.

30. César ở đây là Octave.

31. Hoa sim le myrte là cây của thần Vệ Nữ. Vénus là tổ tiên thần thoại là mẹ của Énée, cha Iule. Octave là nối nghiệp chú là César, do đó Octave là hậu duệ của Vénus.

32. Jupiter thần La Mã cai trị cõi người và cõi trời, tức Zeus trong thần thoại Hy Lạp.

36. Nepturne: tức Posséïdon: thần cai trị biển cả cầm cây chỉa ba.

37. Téthys: thần nữ Hy Lạp thần biển.

41. Érigone là sao Vierge Trinh Nữ,

45. Proserpine là vợ Hardès thần cai quản Địa Ngục.

67. Tmole: là núi ở Lydie. Tiểu Á Turquie ngày nay.

68. Saba: ở Arabie.

74. Nói đến huyền thoại Deucalion sau Đại Hồng Thủy ném đá sau lưng đá hoá thành người để làm đông đúc lại mặt đất.

83. Arcture hay Bouvier sao xuất hiện mở đầu tháng chín.

91, Anh túc: cây Pavotm cây thuốc phiện.

99. Cérès: thần mùa màng.

109. Borée; gió phương Bắc.

121. Gargare là đỉnh núi Ida, nhìn thấy cả cánh đồng mầu mở Mysie. Tiểu Á. Thời Cổ Đại chỉ biết Á Châu là vùng Tiểu Á, Turquie ngày nay.

149. Thần Sấm Sét. một tên khác của Jupiter, Aeuw trừng phạt bằng sấm sét.

163. Mật chảy trên cây và rượu chảy trên sông : những hình ảnh mô tả thời Hoàng Kim (Âge d ́Or).

177. Dodone: nơi có cây sồi tiên tri Hy Lạp,

225. Flore: Hoa Trái. Nguyên tác Flore là thần nữ La Mã về sự sinh nở hoa trái.

247. Dương Cưu là hai vì sao hiện ra buổi tối lúc thủy triều lên nhanh, báo hiệu cho mùa mưa.

Sao Rồng, Dragon còn gọi Serpentaire.

251. Eo biển Léandre là Hellespont, phía Bắc Turquie.

261. Đậu Hồng thảo, hay hồng đậu thảo tiếng Pháp: sainfoins.

270. Vương Miện vàng là chòm sao Ariane.

271. Maïa là một Pléiade, Thần Đất Mẹ.

282. Virgile diễn tả theo kiến thức vũ trụ đương thời, đã được Dante 12 thế kỷ sau mô tả thành chín tầng trời vũ trụ, Olympe là nơi trung tâm các thần ngự trị.

293. Tartare: nơi các Titan và các Khổng Lồ chống lại trật tự cuả Jupiter các thần bị đày xuống đó. Các Khổng Lồ chồng các núi lại muốn leo lên trời.

294. Calisto: là chòm sao Đại Hùng Tinh.

295. Sao Bắc Đẩu.

296. Dãi Ngân Hà.

304. Thời Cổ Đại, nhiều dân tộc đã có tục lệ chặt cây thông lớn dựng lên giữa làng, Tại Népal, Việt Nam chặt cây tre làm câu nêu treo tấm đạo bùa mùa xuân.

329. Erinnys, Tsiphone, Mégère là ba Gorgones gây ra tai hại.

334. Trời là Jupiter, Zeus, Dieu có nguồn gốc từ chữ Zeus.

351. Người La Mã ngày xưa đã biết làm nước mắm nấu, các ngôi nhà cổ La Mã còn tìm thấy nhiều chum vại đựng nước mắm.

449. Iris thần Cầu vòng, thần thông điệp. Virgile tưởng tượng thành chiếc nỏ đủ màu bắn ra.

476. Mặt trăng là thần Diane, tranh với ông anh là Apollon (Phoébus) thần ánh sáng mặt trời kéo chiến xa ánh sáng.

512. Phoébé: một tên khác của Thần nữ Mặt trăng, em của Phoebus.

Nisus: anh hùng huyền thoại hoá thành chim diều hâu (épervier) và con gái Scylla hóa thành chim sơn ca (aloutte).

559. César: đây là Jules César.

577. Eridan là sông Pô. Énée cho xây cung điện bên sông Pô.

585. Macédoine. Trận chiến Philippe chống lại Macédoine năm 42 trước JC giữa hai đội quân La Mã.

594. Vesta: Thần nữ gia đình ở Rome, do đoàn người Énée mang từ thành Troie đến.

598. César ở đây là Octave.

600. Bội ước thành Troie là điều vua Laomédon từ chối trả công thần Posséïdon, đã giúp công xây cất lũy tường thành Troie. Nhà vua cũng từ chối trả công Hercule giải thoát con gái Hésione.

607. Euphrate sông vùng Lưỡng Hà, nơi nhân loại phát minh ra chữ viết. Irak ngày nay.