Ngôn Ngữ Thân Thể và Dị Biệt Văn Hóa
Fie, fie upon her!
There's language in her eye, her cheek, her lip,
Nay, her foot speaks; her wanton spirits look out
At every joint and motive of her body.
- William Shakespeare
Chúng ta đi từ một nước này qua sống ở một nước khác. Đành rằng chúng ta phải học một ngôn ngữ mới như tiếng Anh, tiếng Pháp, có một điểm khác mà chúng ta phải học , nhưng thường học một cách vô ý thức là "ngôn ngữ thân thể", tạm dịch từ "body language".
Cách đây mấy chục năm, lúc mới ra ngoại quốc, không ít người Việt chúng ta bị hiểu lầm là không thành thật vì lúc nói chuyện chúng ta không nhìn vào mắt người đối diện (“He wouldn’t look me in the eye”), hay bị cho là bướng bỉnh, ngớ ngẩn lúc theo thói quen mà nhà văn Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936) từng nhận xét: "An Nam ta có một thói lạ là thế nào cũng cười. Người ta khen cũng cười, người ta chê cũng cười. Hay cũng hì, mà dở cũng hì; quấy cũng hì. Nhăn răng hì một tiếng, mọi việc hết nghiêm trang.” Có lẽ vì bị chỉ trích như vậy mà chúng ta lại có câu: "Chưa nói đã cười, chưa đi đã chạy là người vô duyên!"
Đối với người châu Á, nhìn vào mặt người trên có thể bị xem là vô lễ. Người Tây phương coi trọng “eye contact”, nhưng phải đúng liều, đúng chỗ, nếu không trở thành "trố mắt nhìn đăm đăm" (staring), là một điều tối kỵ. "Eye contact" ở mức vừa phải, thích hợp cho mỗi hoàn cảnh cũng khá rắc rối. Theo Sharon Saylor, "eye contact" có nghĩa là những cái nhìn kéo dài, chứ không phải cố nhìn trừng trừng vào mặt người ta (“a series of long glances instead of intense stare").
Ngoài ra, đáp câu hỏi phải nhìn vào chỗ nào của người đối diện, tác giả sách "What your body says"[Thân thể bạn nói gì?] khuyên như sau:
- Lúc nói chuyện làm ăn (business gaze), tưởng tượng một hình tam giác mà đường đáy nằm dưới mắt người đối thoại, đỉnh nằm giữa trán; giữ tầm nhìn của mình vào trung tâm hình tam giác (giữa trán) khi mình nói chuyện. (Có người khác thì khuyên nhìn thấp hơn một tí)
- Lúc nói chuyện riêng tư (social, intimate gaze), tam giác lật ngược xuống, đỉnh ở miệng người nói, nhìn vào trung tâm tam giác, nghĩa là phần dưới của khuôn mặt người đó (trên sống mũi .
- Chúng ta có khuynh hướng chớp mắt nhiều hơn lúc đang bị stress; nên kiềm chế giảm chớp mắt lại, mình sẽ có vẻ đáng được tin cậy hơn.
Theo một bài trong báo Wall Street Journal, trung bình người ta giữ eye contact trong khoảng 30-60% thời gian nói chuyện, tuy nhiên nếu giữ 60-70% thì tốt hơn. Hiện nay, trở ngại làm chúng ta, nhất là giới trẻ, không giữ eye contact, va do đó, làm người đối thoại phật lòng, là vì chúng ta cứ bận rộn xem iphone liên miên, làm như chúng ta đang cố gắng theo dõi mọi tin nhắn, mọi cú điện thoại từ bên ngoài. Ben Decker, một chuyên gia về giao tế chuyên môn huấn luyện cho các "executives', khuyên nên giữ eye contact từ 7-10 giây (“the ideal gaze”) nếu là giữa cá nhân (one on one), và 3-5 giây nếu trong hoàn cảnh tập thể như hội họp (group setting).
Về chuyện hay cười, so với các nước khác, người Mỹ cũng có phong tục riêng. Người Mỹ chụp hình thích nhe răng cười, phô ra hết các răng, nếu răng trắng, răng đều thì càng tốt, kiểu tài tử Julia Roberts. Nụ cười nhe răng, nhe tận hai răng nanh, là sự sống còn của các bác sĩchuyên về chỉnh nha (orthodontist) và nha khoa thẩm mỹ (cosmetic dentistry). Hầu hết các bảng hiệu nha sĩ đều nhắc tới chữ "smile". “Chiến dịch cười" (Operation Smile) là tên một hội thiện nguyện chuyên đem lại nụ cười cho các trẻ sứt môi các nước nghèo. Không những người Á đông dè dặt, mà ngay người Châu Âu, nếu không quen với tánh cởi mở của người Mỹ, có thể nghi ngờ, cho rằng họ hời hợt, "bề ngoài", hay tệ hơn nữa, cười giả dối ("insincere"), như trong hình trên, quảng cáo cho hãng hàng không Mỹ TWA trên 50 năm trước: “Americans are quick to smile...And this openness of Americans is often misunderstood by Europeans and taken for insincerity.”
Nếu người Mỹ không cười nhe răng, có thể là đang có vấn đề. Gần đây, lúc dựng tượng cho nhà tranh đấu dân quyền Mỹ Martin Luther King, do một nhà điêu khắc ...Tàu tên Lei Yixin từng tạc tượng Mao Trạch Đông, ông King được thể hiện theo kiểu Mao, đứng khoanh tay trước ngực, nghiêm trang, và không cười. Có người thắc mắc và có người trả lời "Ông King không bao giờ vừa ý đối với nước Mỹ, bây giờ các ông trong chính phủ liên bang lại bắt ông ta cười sao?". Ngoài ra, về chuyện khoanh tay trước ngực, cũng có người Mỹ cho rằng thế đứng như thế có vẻ “đối đầu” (confrontational) quá, không thân thiện, thì cũng có người trả lời rằng Ông
King là một nhà hoạt động xã hội, thì dáng điệu confrontational như thế là đúng rồi.
Về chuyện khoanh tay trước ngực, một nhà khảo cứu tâm lý học Mỹ, TS David DeSteno (Northeastern University), gần đây “khám phá” rằng khi mặt đối mặt chúng ta đánh giá mức đáng tin cậy của người trước mặt chính xác hơn là nếu chúng ta cùng làm việc với người đó online. Chuyện này có vẻ dễ hiểu, vì chúng ta đọc được những tư thế, động tác của người đối diện và suy diễn căn cứ trên "ngôn ngữ cơ thể" của người đó. Điều đáng để ý trong kết quả khảo cứu này là danh sách những động tác, tư thế làm cho người khác nghĩ rằng mình không đáng tin cậy:
1) Hai tay chạm vào nhau (Hand touching)
2) Tay sờ, đụng, áp vào mặt của mình (touching your own face)
3) Khoanh tay (crossing your arms)
4) Nghiêng mình về phía sau (leaning away)
Người ta cũng dùng một người máy tên Nexi thuộc Đại Học MIT. Kết quả, lúc nói chuyện, nếu người máy có những động tác kể trên, người quan sát có cảm 
tưởng người máy ít đáng tin cậy hơn, là lúc người máy được lập trình chỉ dùng những cử chỉ "vô thưởng vô phạt" (neutral gestures).
Đối với người Mỹ, khoanh tay lại là một dấu cho biết mình "đóng cửa", mình che trái tim mình lại, che chở huyệt chính của mình ("solar plexus" ) là “vùng đất” quý giá nhất của mình, không muốn lộ các cảm giác thật của mình, cho nên làm cho người ta không tin tưởng mình lắm. Chắp hai tay được hiểu như là biểu lộ thái độ không yên tâm, không dứt khoát. muốn dựng nên một rào cản giữa mình và người đối diện.
Điều đáng lo cho người Việt chúng ta ở đây là động tác số 3 (khoanh tay), hay số 1 (chắp tay) trong văn hoá cổ truyền có thể được xem như bày tỏ kính cẩn, hay nhún nhường, lễ phép. Nghiêng mình về phía sau, chắp tay sau lưng áp tay vào má, gãi cằm, gãi tai cũng là những động tác phổ biến của người mình, có thể gây ngộ nhận hoặc làm thiên hạ (Tây) nghi ngờ lòng thành thật của mình theo như kết quả của cuộc khảo cứu này.
Ref:
1) https://smallbusiness.yahoo.com/advisor/4-gestures-turn-people-off-182049984.html
2) http://changingminds.org/techniques/body/parts_body_language/arm_body_language.htm
3)http://www.businessinsider.com/3-etiquette-rules-you-need-to-know-about-eye-contact-2013-10
4) http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=90596527
5) http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424127887324809804578511290822228174
Bác sĩ Hồ Văn Hiền
Ngày 28 tháng 9 năm 2014
