Chủ-Đề

: Tác Giả: Hồ Văn Hiền; Chuyên mục: Bút Ký, Tiểu Luận, Dịch Thuật; Được viết: 28 Tháng bẩy 2015

15chvh --- tdh1

Thành Điện Hải Xưa (Đà Nẵng)

và Trường Blaise Pascal cũ

.

Nhân tìm hiểu về quá khứ địa điểm trường Blaise Pascal, tôi tìm gặp được một số tài liệu liên hệ tới Đà nẵng và khu đất tạI góc đường Độc Lập (nay là đường Trần Phú) và Quang Trung, trước mặt cercle sportif cũ, mà bây giờ trên bản đồ thành phố cũng ghi là trung tâm thể dục thể thao.

Điểm thứ nhất làm tôi thắc mắc trước đây là cái tên Tourane, nghe có vẻ Tây, của Đà nẵng. Chúng ta biết thị trấn này đã là một đồn lũy lâu đời của Việt nam dưới Chúa Nguyễn và triều Nguyễn. Trong một bài báo về Đà nẵng, học giả Thái Văn Kiểm có giải thích nguồn gốc tên này như sau : "Nguyên địa phương có tên là Thạc Gián , viết bằng chữ Hán hoặc nôm na ná giống chữ Tu Gián . Những người thông ngôn cho Pháp hồi đó, đọc lộn thành Tu Giản, và do đó người Pháp đọc trại là Tourane.” Năm 2004, trong một bài khảo cứu dài đang trên khoahoc.net, Võ văn Dật cho rằng cách giải thích này cũng không vững (1)

Những thuyết khác là:

1) Đà Nẵng, viết chữ Hán, được người Tàu Hải Nam (nhóm người Tàu đông nhất ở vủng này, trước cả người việt) đọc là "Tou nan", người Pháp theo đó gọi là Tourane.

2) Có một tháp Chàm bên sông Hàn, người Pháp gọi là Tour (tháp) de Hane, trại thành Tourane (theo Auguste Hausman, một thương nhân Pháp đến Đà Nẵng năm 1848)

3)Tourane là nói trại chữ Châu Ranh (Châu ở Ranh giới Việt và Chàm)

Theo Đặng Tiến, sách Lịch sử Thành Phố Đà Nẵng,( của nhiều tác giả , Nhà Xuất Bản Đà Nẵng, 2001, trang 30) nói trường Blaise Pascal nằm trên địa diểm cũ của thành Điện Hải.

15chvhien --- tdh2

Hình 2: Hình bệnh viện ngày xưa của quân đội Pháp, đến năm 1955 thì được xây thành College Français de Tourane, và vào năm 1963 trường lấy tên là Lycée Blaise Pascal (nguồn: trang web của Lycée Blaise Pascal Đà Nẵng/ Đêm Cầu Cơ của Lê Nhật Thăng)

Thắc mắc thứ hai là kiểu thành lũy Vauban mà chúng ta thấy trong trường Blaise Pascal cũ.

Từ thập niên 1950 cho đến trước năm 1975, chúng ta có những cơ sở sau đây của trường Pháp Collège Francais de Tourane, sau này thành Lycée Blaise Pascal, và sau cùng thành Trung Tâm Giáo Dục Nguyễn Hiền.

15Chvhien --- tdh

Hình 3: Trường Pháp lúc đầu là College Francais de Tourane, sau đó nâng cấp thành Lycée Blaise Pascal

Từ cửa chính, hướng đông, đi vào, chúng ta qua chiếc cầu nhỏ bắt qua một cái hào lớn, bên trái có cây đa cỗ thụ (fig. 5) , hình như hiện nay vẫn còn; bên phải có nhà surveillant general , Ông Menguy. Rẻ qua phải, có nhà thờ nhỏ cất trên một mặt bằng cao, nằm trên một góc thành. Nhà thờ nhỏ (chapelle) này là nhà nguyện đầu tiên cho quân đội Pháp (nhà thờ Con Gà chỉ được xây năm 1923, thuộc giáo phận Quy Nhơn - theo Đặng Tiến). Từ trên nhà nguyện nhìn xuống môt bức tường gạch thì thấy sân vận động, có kiến trúc bằng sắt (xây sau 1957), như cái cầu khỉ để leo dây, đi thăng bằng, vv... và có cái phòng thay áo quần cho học sinh tập thể dục (vestiaire), không phân chia ra nam nữ vì hồi đó thể dục trai gái học riêng. Rẽ qua trái thì hồi đó có nhà château d’eau và ngôi nhà nhỏ các nữ sinh nội trú ở, ngay trên góc thành phía nam.

15chvhien --- tdh4

Hình 4:

“Bản vẽ số I: Đây là bản vẽ có ghi chú trên góc trái “bản vẽ kèm theo báo cáo của chỉ huy công binh vào ngày 4-1-1888” thể hiện rõ mặt bằng hiện trạng của thành Điện Hải cho ta thấy rằng bệnh viện quân đội Pháp được xây dựng từ trước khi Đà Nẵng trở thành như nhượng địa. Điều gây chú ý, mặt bằng trong lòng thành Điện Hải bị xáo trộn, các công trình cũ của quan, quân trấn thủ tòa thành bị phá bỏ, nhưng tường thành xây bằng gạch vẫn nguyên trạng. Đáng chú ý hơn nữa là hệ thống hào lũy nối từ góc Đông - Bắc của thành vẫn còn nguyên vẹn.

Bản vẽ số II ghi hiện trạng mặt bằng bên trong thành. Bên trên bản vẽ có tiêu đề: “Sơ đồ đồn cổ của Tourane (Đà Nẵng) hiện nay là bệnh viện quân y, ngày 4 tháng Giêng năm 1888”. Chúng ta thấy hai khu nhà trung tâm được đánh dấu B và D và được ghi chú là khu bệnh nhân, phía sau là kho dược, nhà bếp, nhà tắm, phòng giặt... Vài nơi khác trong và ngoài thành là nhà ở của cán bộ y tế, cửa hàng. Một con đường giao thông được mở thẳng từ cửa Đông cho đến cuối thành. Trong các ảnh xưa về thành Điện Hải ta thấy ở góc lồi phía Đông - Bắc có một nhà nguyện được xây vào năm 1900."

Trích tác giả Hà Phước Ma trong bài báo "Thăng trầm thành Điện Hải"

(Nguồn : Báo Đà Nẵng)(2)

Như vậy, thành quách trong trường Blaise Pascal mà nay ta trở lại gọi bằng tên lịch sữ là thành Điện Hải, xây theo kiểu Vauban, tương tự như Hoàng Thành ở Huế. Tại sao, ngay cả trước khi Trung tướng Rigault de Genouilly đến Đà Nẵng ngày 31 tháng 8 năm 1858, và sau đó tấn công cửa biển này của Việt nam chúng ta lại có những thành lũy như thành Đà Nẵng xây theo lối Tây phương ?

15Chvhien --- tdh5

Hình 5: Cây đa bên tay trái nay hình như vẫn còn.

Một số dữ kiện và phân tích của Frederic Mantienne trong bài báo “The Transfer of Western Military Technology to Vietnam in the Late 18th and 19th Centuries : the Case of the Nguyens”, được đài BBC Việt ngữ trích dẫn trong một bài viết dài giới thiệu về kỹ thuật xây thành đắp lũy và tàu chiến của Việt nam thời Vua Chúa nhà Nguyễn.

Nhờ những người Pháp hậu thuẫn cho Nguyễn Ánh trong thời gian chống Tây Sơn cuối thế kỷ thứ 18, một số kỹ thuật về quân sự như xây đồn lũy, sữ dụng tàu chiến dùng hơi nước, súng đạn theo lối tây phương đã được truyền (transferred) lại cho giới lãnh đạo nhà Nguyễn và đóng vai trò đáng kể trong sự đánh bại Tây sơn. Sau này, trong thời kỳ xây dựng phòng thủ sau khi Gia Long lên ngôi (1802), các thành lũy Việt nam thường được xây theo lối Vauban , nổi tiếng nhất là thành Huế, và hàng loạt các thành khác từ nam chí bắc. Đáng chú ý hơn nữa là những thành xây từ đời Minh Mạng (sau 1822), lúc mà các chuyên gia người Pháp ở Việt nam không còn bao nhiêu, Việt nam có biến cải kiến trúc Vauban để phù hợp với sở thích địa phương và cũng theo các tiến bộ về võ khí chiến thuật tại Âu Châu. (Vauban : thống chế Pháp (1633-1707), tên là Sébastien le Prestre de Vauban, là Commissaire Général des Fortifications và là người phụ trách phòng thủ nhiều thành lũy biên giới Pháp và chỉ huy nhiều cuộc bao vây phong toả (sìeges) thành phố Lille, Namur... dưới thời Louis XIV. Theo Le Petit Larousse.) Thành Huế khởi đắp năm 1805, lúc đầu bằng đất, đến năm 1818 mới xây gạch cho đến năm 1824 mới hoàn tất. Chu vi gần 10 km, mỗi mặt dài chừng 2.5km. Thành cao 6m, rộng 20m, hào rộng 22.8m, sâu 4m (theo Thái Văn Kiểm, Cố Đô Huế, 1960).

15chvhien --- tdh6

Hình 6: Thành Điện Hải bị tàn phá sau khi bị Genouilly tấn công (Nguồn: Cổng thông tin điện tử thành phố Đà Nẵng chú thích: "Liên quân tấn công Đà Nẵng năm 1858")

Thành trì nằm trong khu vực trường Lycée Blaise Pascal cũ là thành Điện Hải được xây vào năm 1823 .Theo Đặng Tiến, Pháo đài hoặc Đồn Điện Hải nhỏ hơn và gần biển hơn, được xây năm 1813 dưới thới Gia Long, dưới quyền điều khiển của Tả Quân Nguyễn Văn Thành (1757-1817). Vậy có lẽ sau này (1823) đồn dược dời về một vị trí cao hơn ( tại vị trí Trường Blaise Pascal) và xây dựng qui mô hơn dưới sự điều khiển của người khác, sau khi Nguyễn văn Thành đã mất. Chu vi Thành Điện Hải chừng 1/5 thành Huế, thành chỉ thấp hơn ở Huế một mét và hào cũng nông hơn một mét, công trình đáng ngạc nhiên vì Huế là kinh đô thời đó và Đà Nẵng ít quan trọng hơn nhiều. Theo Danang City News thì Bảo Tàng Viện Dà nẵng đã chi một tỹ đồng VN (tháng 9 năm 2004) để đào lên và sửa sang những bức thành phía Bắc và Nam của Thành Điện HảI và cũng ghi là thành xây vào năm thứ ba Triều Minh Mạng (1823).

Ngày 01 tháng 9 năm 1858, Pháp gởi tối hậu thư cho Việt nam đòi phải nộp hết cả đồn ải. ”Quá thời hạn, Pháp nổ súng, Việt nam chống lại, nhưng nửa giờ sau ngừng bắn. Chỉ hai hôm, cửa Đông và cửa Tây thành Dà Nẵng bị phá hủy. Quân Pháp vào chiếm đóng.” ( Hiện nay tường Đông, tức là phía đường Độc lập cũ, nay là đường Trần Phú, nhìn về bờ sông Hàn, và tường Tây còn nguyên vẹn, chắc sau trận này Việt nam đã xây lại). Sau đó vua ta gởi Nguyễn Tri Phương (1799-1873) lập đồn Liên Trì, đắp lũy dài từ Hải Châu đến Phước Ninh, Thạch Giản, chặn bước tiến người Pháp. Tướng Genouilly thấy đánh Đà nẵng không thuận lợi nên rút lui. Sau này (1860) Pháp đổi hướng, đốt đồn trại tại Trà Sơn và rút về Gia Định. Cũng năm 1860, Nguyễn Tri Phương được đổi vào Gia Định và đề cử Phan Thanh Giản và Nguyễn Bá Nghi thay mình trông nom việc quân thứ ở Quảng Nam. (Theo Trịnh văn Thanh, Thành Ngữ Điển Tích Danh Nhân Tự Điển)

15chvhien --- tdh7

Hình 7: Tượng Nguyễn Tri Phương và súng thần công (Nguồn: Tour Miền Trung)

Như vậy, địa điểm trường Blaise Pascal, một trường học của Pháp cho học sinh Việt nam, đã từng giữ một vai trò lịch sử trong bang giao Pháp Việt và đã gắn liền với tên tuổi của những anh hùng như Nguyễn Tri Phương và Phan Thanh Giản. Để tóm tắt, xin trích đoạn sau từ website của Thành phố Đà nẵng.

“Thành Điện Hải trước là đồn Điện Hải, xây dựng năm 1813 (Gia Long thứ 12) gần cửa biển Đà Nẵng. Năm 1823 (Minh Mạng thứ 4) cho dời đồn Điện Hải vào bên trong đất liền, trên một gò đất cao. Đồn được xây bằng gạch. Năm 1835 (Minh Mạng thứ 15) đồn đổi tên là Thành Điện Hải. Năm 1840, Tham tri Bộ công Nguyễn Công Trứ vào xem xét hệ thống phòng thủ ở Đà Nẵng, sau đó có đề nghị tăng cường phòng thủ các thành Điện Hải, An Hải. Năm 1847 (Thiệu Trị thứ 7), thành Điện Hải được mở rộng có chu vi 556m, thành cao hơn 5m, chung quanh là hào sâu 3m. Thành có 2 cửa, một cửa mở về phía Nam (cửa chính), một cửa mở về phía Đông. Trong thành có hành cung, có kỳ đài, các cơ sở chứa lương thực, đạn dược, thuốc súng và được trang bị 30 ụ súng đại bác cỡ lớn. Thành xây bằng gạch theo đề án thiết kế kiểu Vauban, hình vuông. Hiện nay, di tích thành Điện Hải tọa lạc tại phường Thạch Thang, quận Hải Châu. Tường thành phía Tây, Đông và các góc tương đối còn nguyên vẹn. Cửa thành phía Nam đã mất và phía Bắc đã hư hại. Gần đây, di tích thành Điện Hải được trùng tu, gia cố, phục hồi lại nguyên trạng….

Một tượng đài uy nghi của Tướng quân Nguyễn Tri Phương đã được dựng tại đây, để ghi nhớ một giai đoạn lịch sử hào hùng của thành phố. Thành Điện Hải đã được Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng là di tích lịch sử quốc gia ngày 16.11.1988, được gắn bia di tích ngày 25.8.1998. (dananggov.vn)”

Khác với những trường Pháp nổi tiếng như Jean Jacques Rousseau, Marie Curie của Sài gòn ngày xưa, trường Trung học Pháp Đà Nẵng(College francais de Tourane, Lycee Blaise Pascal , sau đổi thành Trung tâm Giáo dục Nguyễn Hiền) nay đã bị phá huỷ hoàn toàn và chỉ còn tồn tại trên thế giới ảo của internet, và đang mờ dần trong ký ức các cựu học sinh, chính họ cũng đã già. Hình như hiện nay toà nhà chọc trời của Trung Tâm Hành Chính Đà Nẵng nằm ngay sát bức tường cỗ của thành Điện Hải.

15Chvhien --- tdh 8

Hình 8: Hình minh hoạ Pháp tấn công Đà Nẵng trên một hộp chocolat Pháp.

Chú thích:

(1) Trích Võ Văn Dật “Thứ nhất, nếu Tu Gián biến thành Tourane thì tiền thân của nó là Turon, Touraon, Touron do đâu mà ra ? (1) Thứ hai, nếu đã sống ở địa phương hoặc có nghiên cứu ít nhiều bản đồ hình thể và hành chánh Đà Nẵng người ta lại càng khó chấp nhận thuyết đã dẫn. Thật vậy, sau khi vào cửa Hàn, thuyền buồm thường đổ bến tại tả ngạn (khu trung tâm thành phố ngày nay) là nơi dân cư quần tụ đông đúc và có các cơ quan kiểm soát của nhà nước. Kể từ cửa sông đi ngược lên, dọc tả ngạn, người ta sẽ lần lượt gặp các làng Thạch Thang, Hải Châu chánh xã, Phước Ninh, Nại Hiên Tây. Sau khi lên bờ, băng qua một trong các làng vừa nói, tiến về phía tây sẽ gặp làng Thạc Gián. Tại sao lại có người Pháp ngớ ngẩn đến độ không hỏi những người gặp ngay sau khi đổ bộ mà phải lặn lội vào trong xa, gặp làng Thạc Gián mới hỏi để rồi từ đó sinh ra lầm lẫn mà thành Tourane ?”

Về những tên được người nước ngoài dùng vào thế kỷ thứ 17-18, trước khi Đà nẵng được Pháp chính thức gọi là Tourane năm 1888, Võ văn Dật viết:

“Giáo sĩ Buzomi, đến Đà Nẵng năm 1615, đã gọi nơi này là Porte de Kéan . Có lẽ chữ Kéan là do giáo sĩ nghe từ chữ Cửa Hàn hay Kẻ Hàn mà ra. Bản đồ châu Á do Sanson d'Abbeville vẽ năm 1652 ghi Đà Nẵng là Turaon Giáo sĩ Christoforo Borri, đến Đà Nẵng năm 1618, khi viết hồi ký về xứ Đàng Trong của chúa Nguyễn đã gọi Đà Nẵng là Touron .

Giáo sĩ Alexandre de Rhodes, đến Đàng Trong năm 1624, từng lui tới Đà Nẵng nhiều lần , đã gọi nơi này là Turon. Còn trong các bản đồ do ông vẽ thì vị trí Đà Nẵng được ghi là Cuahan ou Chean ou Turon hoặc Cuahan

Những danh xưng như Cuahan, Porte de Kéan, Turon, Touraon đều dần dần biến mất nhanh chóng. Đến nửa sau thế kỷ XVIII chỉ còn lại Touron và sự thịnh hành của Tourane. Chẳng hạn bản đồ Đông Duong do giáo sĩ Prévost vẽ năm 1752, vịnh Đà Nẵng được ghi là Baie de Touron . Cái tên Touron cũng được nói đến trong lá thư đề ngày 12-2-1778 của Chevallier, thống đốc Chandernagor ( Ấn Độ thuộc Pháp) gởi cho Toàn quyền Pháp ở Pondichéry.”