Về Biến Thể Phụ Mới XBB.1.5 ("Kraken") của Omicron
Gần đây, một số bạn bè gởi cho tôi qua e-mail một bài viết bằng tiếng Việt không rõ xuất xứ cảnh báo về một loại biến chủng của virus COVID mới rất nguy hiểm, rất lây lan mà lại không có triệu chứng thông thường báo trước, không phát hiện được bằng các test hiện có và không có thuốc chữa. Những “tin tức” này có vẻ không có cơ sở thực tế và có thể gây hoảng hốt không cần thiết.
Theo tin tức mới nhất hiện nay, biến chủng mới nhất đang được chú ý là XBB.1.5, vẫn nằm trong dòng của biến thể Omicron, nhưng có những đặc tính mới. Để cho dễ nhớ, giới khoa học theo dõi nó còn gọi nó là “Kraken”, tên một con mực khổng lồ huyền thoại của Bắc Âu.
Nên nhớ là những kiến thức khoa học về Kraken đang thay đổi rất nhanh.
XBB.1.5 xuất phát từ nhánh XBB gây chú ý sau khi gây ra làn sóng nhiễm trùng ở Singapore vào năm ngoái (2022), đáng chú ý vì khả năng trốn tránh hệ thống miễn dịch của con người bằng cách sử dụng đột biến tại một vị trí trên protein gai (spike protein trên vỏ protein của virus) được gọi là 486. Các đột biến giống như thế cũng tại vị trí này được biết là đã giúp vi-rút corona thoát khỏi sự phát hiện của hệ thống miễn dịch ngay cả ở những biến thể sớm nhất của nó trong đại dịch. Nó mang lại khả năng lẩn tránh miễn dịch nhiều hơn (increased immune evasiveness), nhưng giá phải trả là nó làm cho vi rút lây nhiễm tế bào kém hiệu quả hơn một chút (decreased infectivity).
Ngược lại, tính năng xác định của XBB.1.5 và điểm khác biệt chính của nó so với XBB là đột biến ở protein gai (spike protein) được gọi là F486P. Đột biến này mang lại cho XBB.1.5 một lợi thế đáng kể, được tăng cường khả năng lây nhiễm (infectivity) trong khi vẫn duy trì khả năng vượt qua hệ thống phòng thủ của con người của XBB.
Cơ chế đằng sau khả năng lây nhiễm, truyền bệnh (transmissibility) gia tăng của XBB.1.5 vẫn chưa được biết chắc chắn. Nhưng đột biến F486P của biến thể phụ cho phép vi-rút bám vào các thụ thể ACE2 (ACÈ receptors) trong cơ thể một cách hiệu quả hơn; ACE2 là những "cánh cửa" mà vi-rút xâm nhập vào các tế bào trong mũi, cổ họng và phổi của chúng ta.(1)
Sau đây, tôi xin phỏng dịch và chú thích thêm cho dễ hiểu một bài báo của CNN (2) trả lời một số câu hỏi về biến thể XBB.1.5 đang lan tràn ở Mỹ và đã có mặt tại Việt Nam.
Mọi người nên biết gì về XBB.1.5? Vắc-xin và phương pháp điều trị có tác dụng chống lại nó không? Các test có phát hiện được nó không? Các bệnh viện sẽ lại trở nên quá tải? Trẻ em có nên đeo khẩu trang đến trường nữa không? Và có thể có những biến thể đáng lo ngại hơn xuất hiện trong tương lai?
Bài CNN phỏng vấn BS Leana Wen, chuyên về y khoa cấp cứu, y tế công cộng và giáo sư về quản lý và chính sách y tế tại Trường Y tế Công cộng thuộc Viện Milken thuộc Đại học George Washington và tác giả của “Lifelines: A Doctor’s Journey in the Fight for Public Health.”
Bác sĩ Wen là một bác sĩ gốc Trung Quốc trẻ tuổi (39 tuổi), cùng gia đình đến tỵ nạn ở Mỹ lúc cô 8 tuổi, vào đại học lúc 13 tuổi , tốt nghiệp cử nhân tối danh dự lúc 18 tuổi và từng hoạt động mạnh mẽ trong lãnh vực truyền thông về chính sách y tế và bảo vệ quyền lợi bệnh nhân ở Hoa Kỳ. (3)
Điểm đáng chú ý, theo BS Wen, các thử nghiệm hiện có và thuốc Paxlovid vẫn dùng được với XBB.1.5.
PAXLOVID gồm 2 loại thuốc: viên nén (tablet) nirmatrelvir (màu hồng) và ritonavir (màu trắng). Hai vị thuốc ngày uống 2 lần, trong 5 ngày. Xin nhắc lại ở đây thông tin về Paxlovid theo FDA:(4)
“PAXLOVID là một loại thuốc thử nghiệm (investigational drug) được sử dụng để điều trị COVID-19 từ nhẹ đến trung bình ở người lớn và trẻ em [12 tuổi trở lên nặng ít nhất 88 pound (40 kg)] với kết quả dương tính khi xét nghiệm vi-rút SARS-CoV-2 trực tiếp và người đó có nguy cơ cao mắc bệnh tiến triển thành COVID-19 nghiêm trọng, bao gồm nhập viện hoặc tử vong.
PAXLOVID là thuốc đang được thử nghiệm vì nó vẫn đang được nghiên cứu. Có thông tin hạn chế về tính an toàn và hiệu quả của việc sử dụng PAXLOVID để điều trị cho những người mắc COVID-19 bệnh từ nhẹ đến trung bình.”
Một biến thể Covid-19 mới, XBB.1.5, đang lây lan nhanh chóng trên khắp Hoa Kỳ. Vào tháng 12 năm 2022, tỷ lệ các ca nhiễm Covid-19 mới do nhánh Omicron này đã tăng từ 4% lên 18%, theo thông cáo ngày 6 tháng 1 của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ, và dự kiến sẽ còn tăng hơn nữa. Ở một số vùng ở Mỹ, nó chiếm hơn một nửa số ca nhiễm mới. Theo Tổ chức Y tế Thế giới, XBB.1.5 là dạng Omicron dễ lây truyền nhất.
1)Mọi người nên biết gì về biến thể Covid-19 mới nhất, XBB.1.5?
-Mọi người không nên ngạc nhiên khi có một biến thể mới. Càng nhiều virus sao chép, chúng càng đột biến. Hầu hết các đột biến không mang lại lợi thế tiến hóa (evolutionary advantage, giúp cho nó sinh sôi nẩy nở và tồn tại ) và sẽ không lan rộng hơn nữa, nhưng một số thì có.
Có ba câu hỏi chính để hỏi về các biến thể mới. Đầu tiên, nó có dễ lây lan hơn không? Thứ hai, nó có gây ra bệnh nghiêm trọng hơn không? Và thứ ba, liệu nó có khả năng tránh miễn dịch cao hơn (immune-evasive), nghĩa là nó làm hao mòn khả năng bảo vệ của các loại vắc-xin và các phương pháp điều trị hiện có?
-
- Các đột biến của XBB.1.5 giúp nó dễ lây lan hơn. Một chủng (strain) dễ lây truyền hơn có lợi thế tiến hóa là nó sẽ lây lan nhanh hơn các chủng khác và do đó có thể thay thế các chủng khác. Đây là một xu hướng được thấy trong suốt đại dịch coronavirus - các chủng mới, thậm chí còn dễ lây truyền hơn thay thế các chủng trước đó và trở nên thống trị (chiếm đa số các trường hợp mới).
- Cho đến nay, chủng này dường như không gây ra bệnh nặng hơn. Giống như các hậu duệ khác của Omicron, nó có lẽ gây bệnh nhẹ hơn so với các biến thể Delta có trước Omicron.
- Có một số nghiên cứu cho thấy XBB.1.5 có khả năng tránh hệ thống miễn dịch con người cao hơn so với các chủng Omicron chiếm ưu thế trước đây. Nghiên cứu sâu hơn đang được tiến hành để xác định mức độ bảo vệ miễn dịch của các loại vắc-xin hiện có. Theo người phụ trách phối hợp chống Covid-19 của tòa Bạch Ốc (Nhà Trắng), BS Ashish Jha, “dữ liệu cho thấy rằng nếu bạn đã được tiêm vắc-xin, nếu bạn đã tiêm liều tăng cường ( bivalent booster, vừa chống virus Vũ Hán nguyên thủy, vừa chống biến thể omicron được dùng từ mùa thu 2022), thì bạn vẫn sẽ có một mức độ bảo vệ tốt.”
Nhưng ngay cả khi những vắc-xin này không ngăn chặn được việc lây nhiễm XBB.1.5, thì chúng vẫn có thể bảo vệ tốt khỏi bệnh nặng — điều này nhấn mạnh rằng mọi người cần được tiêm liều tăng cường mới cập nhật ( “updated booster”) nếu họ đủ điều kiện.
2)Các thử nghiệm có thể phát hiện ra biến thể mới này không?
-Các xét nghiệm PCR (PCR test để truy tầm các mãnh của RNA của vi rút, cần vài ngày hay ít lắm vài giờ mới có kết quả, phát hiện những lượng virus rất nhỏ)) chắc chắn có thể phát hiện được, và không có lý do gì để nghĩ rằng biến thể này sẽ không được phát hiện bằng các xét nghiệm kháng nguyên nhanh tại nhà (rapid home antigen test, giản dị hơn là PCR test, phát hiện các protein của virus, có kết quả sau mười phút, hiện nay còn được chính phủ Mỹ gởi qua bưu điện miễn phí , 4 test cho mỗi nhà). Nếu bạn có các triệu chứng hoặc tiếp xúc với người bị nhiễm coronavirus, bạn chắc chắn nên đi xét nghiệm. Các xét nghiệm sẽ không cho bạn biết bạn đã nhiễm phải chủng (strain) nào, nhưng chúng sẽ phát hiện được các biến thể đang lưu hành.
3)Các phương pháp điều trị hiện nay có hiệu nghiệm với XBB.1.5 không?
-Các phương pháp điều trị bằng thuốc kháng vi-rút như Paxlovid sẽ có tác dụng chống lại XBB.1.5.
Trái lại, phương pháp điều trị bằng kháng thể đơn dòng (monoclonal antibodies, chích qua đường tĩnh mạch/intravenous) có thể không còn hiệu nghiệm. Vào tháng 11, 2022
Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm (FDA) đã rút lại giấy phép của họ đối với kháng thể đơn dòng cuối cùng còn lại vì thiếu hiệu quả đối với các biến thể mới. Và vào ngày 6 tháng 1,2023 cơ quan này đã đưa ra tuyên bố rằng kháng thể phòng bệnh Evusheld ((thuốc chích thịt/intramuscular) có thể là không hiệu quả đối với XBB.1.5.
4)Các bệnh viện có thể trở lại quá tải không?
-Số ca nhiễm Covid-19 có thể tăng lên trong những tuần tới do sự kết hợp của biến thể mới này và thực tế là nhiều người đã đi du lịch và tụ tập trong những ngày lễ. Tuy nhiên, sự gia tăng có lẽ sẽ không nhiều như làn sóng Omicron ban đầu vào đầu năm 2022, do hiện nay một tỷ lệ lớn người Mỹ đã nhiễm Covid-19 vào thời điểm này và có một số miễn dịch cơ bản với nó.
Việc tăng tỷ lệ tiêm bivalent booster, đặc biệt là ở người cao tuổi, sẽ giúp giảm bớt số ca nhập viện gia tăng. Một vấn đề lớn là chỉ khoảng một phần ba người Mỹ từ 65 tuổi trở lên đã chích liều cập nhật (updated bivalent booster), đã được chứng minh trong một nghiên cứu gần đây là giảm 73% tỷ lệ nhập viện ở nhóm tuổi này.
5)Mọi người nên lo lắng đến mức nào về XBB.1.5?
-Nó phụ thuộc vào từng cá nhân. Có nhiều người không quan tâm đến việc mắc phải Covid-19. Họ có thể trẻ và khỏe mạnh và khả năng bị bệnh nặng do vi-rút corona sẽ thấp. Có thể họ vừa khỏi bệnh sau lần nhiễm trùng trước đó và được bảo vệ khỏi bệnh nghiêm trọng trong vài tháng (do cơ thể đã có miễn nhiễm, có kháng thể sau khi nhiễm trùng). Hoặc điều bất tiện của việc tiếp tục phòng ngừa là đáng kể đối với họ. Tiếp tục nếp sống trước đại dịch không phải là sai, vì XBB.1.5 có thể không phải là biến thể đáng lo ngại cuối cùng mà chúng ta sẽ gặp — và nó dường như không gây ra bệnh nghiêm trọng hơn.
Mặt khác, có rất nhiều người lo lắng về việc bị bệnh nặng do Covid-19. Những người cao tuổi hoặc những người có các bệnh nền (underlying conditions, bệnh sẳn có làm sức đề kháng yếu đi) nên nói chuyện với bác sĩ về nguy cơ mắc bệnh nặng do Covid-19. Nếu họ có nguy cơ cao ngay cả sau khi tiêm bivalent booster, họ nên xem xét các biện pháp phòng ngừa bổ sung để tránh nhiễm trùng trong khi biến thể có khả năng lây truyền cao này đang lưu hành, như yêu cầu người khác test nhanh Covid trước khi tiếp xúc với mình và đeo khẩu trang N95 chất lượng cao hoặc tương đương khi ở những nơi đông người trong nhà.
6)Một số khu học chánh đang khôi phục quy định đeo khẩu trang. Trẻ em có nên đeo khẩu trang đến trường một lần nữa?
-Điều này sẽ tùy theo gia đình. Nếu mọi người nhìn chung đều khỏe mạnh, cha mẹ hoặc người chăm sóc sẽ đi làm mà không đeo khẩu trang và tất cả các thành viên đều thoải mái giao lưu với những người khác bên ngoài trường học, thì việc cho trẻ em đeo khẩu trang trong lớp học sẽ không tăng thêm nhiều khả năng bảo vệ.
Mặt khác, những gia đình vẫn đang thực hiện nhiều biện pháp phòng ngừa, chẳng hạn như một thành viên trong gia đình bị suy giảm miễn dịch nghiêm trọng có thể quyết định đeo khẩu trang khi ở trong không gian trong nhà đông đúc (crowded indoor spaces).
Các con tôi (BS Wen) đã không đeo khẩu trang ở trường kể từ đầu năm học này và tôi hiện không có kế hoạch thay đổi điều này. Chúng tôi sẽ xem xét lại nếu một biến thể mới xuất hiện gây ra bệnh nghiêm trọng hơn nhiều, nhưng điều đó dường như không xảy ra với XBB.1.5.
7) Có thể có những biến thể đáng lo ngại hơn xuất hiện trong tương lai không?
-Có. Đây là lý do tại sao việc theo dõi, giám sát bộ gen (genomic surveillance) là rất quan trọng. Chúng ta cần xác định và nghiên cứu các biến thể mới khi chúng xuất hiện. Đây là một phần của cuộc sống “bình thường mới” (new normal) của chúng ta—sẽ có những biến thể mới, theo thời gian, dẫn đến gia tăng các ca nhiễm trùng. Điều quan trọng là đảm bảo mọi người vẫn được bảo vệ khỏi bệnh nghiêm trọng và giữ cho các bệnh viện không bị quá tải. Và chúng ta phải đảm bảo rằng mọi người đều sử dụng các công cụ mà chúng ta có sẵn, bao gồm cả vắc-xin.
Tham khảo:
1)https://www.scientificamerican.com/article/why-covids-xbb-1-5-kraken-variant-is-so-contagious/
2)https://www.cnn.com/2023/01/12/health/covid-variant-vaccine-omicron-health-wellness/index.html
3)https://en.wikipedia.org/wiki/Leana_Wen
4)https://www.fda.gov/media/155051/download?icid=pax-fda-factsheet
Bác sĩ Hồ Văn Hiền
HT
Ngày 16 tháng 1 năm 2023