Bàn Về Thảm Họa Fentanyl Ở  Mỹ 

Hai trường hợp “overdose” fentanyl

Tháng 2 năm 2022, CNN đưa tin về cái chết hai năm trước của một cậu bé 14 tuổi.(1)  Alexander N.  là một đứa trẻ tò mò, một hướng đạo sinh thích sinh hoạt ngoài trời và cắm trại,  chơi các khuôn hình Legos và thích trượt ván. Cháu đi ngủ vẫn mang theo  Iron Man nhồi bông và  ôm con gấu bông mà cháu đã có từ khi còn nhỏ.

Trước đó, cậu học sinh cấp hai thú nhận với cha mẹ về một vấn đề rất người lớn: Cậu đang thử nghiệm với oxycodone, một loại thuốc giảm đau mua cần có toa bác sĩ.

Một buổi sáng tháng 6 năm 2020, người mẹ phát hiện cháu đã chết trong phòng ngủ.

“Tôi đến phòng con, và bé xanh xao, chỉ nằm sõng  soài trên chiếc ghế bành. Giống như nó đang ngủ, như nó đã ngủ gục trên ghế”, bà nói.

Sau khi thú thật với cha mẹ, trước khi chết cậu bé đã quyết định ngưng thuốc và cha mẹ cháu đã quyết tâm thu xếp cho cháu được chữa trị. Cháu thông minh, tự tin là mình dùng thuốc một cách an toàn vì cháu biết tính liều lượng chính xác của thuốc oxycodone cho phù hợp với cơ thể còn nhỏ của mình.

Tuy nhiên viên thuốc cuối cùng để thỏa mãn tính tò mò lại  không phải oxycodone thật, là hàng nhái theo thuốc có toa (prescription knockoffs) và có tẩm fentanyl, một loại thuốc phiện tổng hợp (synthetic opioid) và viên thuốc có chứa đủ fentanyl để giết chết vài người.

Một trường hợp khác. Tại Hartford, Connecticut, năm 2022, cảnh sát tìm thấy 100 túi fentanyl trong phòng ngủ của một cậu bé 13 tuổi, cậu học sinh này đã tử vong khi dùng fentanyl quá liều (overdose) ở trường. Cảnh sát cũng tìm thấy thêm 60 túi fentanyl cực mạnh được giấu rải rác  trong trường. Nếu cậu bé phân  phối cho bạn bè trong trường lượng fentanyl này, số tử vong không biết sẽ  lên đến bao nhiêu.(2)

Dịch fentanyl

Hơn 71.000 Mỹ chết trong năm 2022 do dùng quá liều fentanyl, tăng gấp đôi so với 3 năm trước đó (32,754 tử vong từ  4/2018 đến 4/2019) . Đây là nguyên nhân tử vong quan trọng nhất cho lứa tuổi 18-35 ở Mỹ. (3)

Đại dịch Covid-19 cũng đóng một vai trò quan trọng trong sự gia tăng của tệ nạn  opioid nói chung  và  fentanyl nói riêng. Đối với những người đang phấn đấu với chứng nghiện, việc cách ly và giãn cách xã hội kéo dài  đã dẫn đến việc gián đoạn các dịch vụ điều trị và phục hồi, đồng thời hạn chế khả năng tiếp cận các dịch vụ sức khỏe tâm thần và hỗ trợ từ những người đồng cảnh ngộ (peer support). Các thói quen, nếp sống bị gián đoạn, công ăn việc làm, nhà ở có thể  bị mất và căng thẳng kéo dài.

Một số người có  cảm giác nước Mỹ đang "bị tấn công bằng võ khí hóa học” (chemical attack). Tháng 9 năm 2022, bộ trưởng tư pháp (attorney general)  của 18 tiểu bang đã  gửi  một lá thư  yêu cầu tổng thống Biden cân nhắc việc xếp loại fentanyl phi pháp (illicit fentanyl) là “vũ khí hủy diệt hàng loạt” (weapon of mass destruction) “và là dấu hiệu của âm mưu giết người Mỹ có mục đích hoặc nỗ lực tích trữ vũ khí hóa học nguy hiểm.”

Chúng ta thử tìm hiểu mối đe dọa lớn lao này đối với giới trẻ.

Fentanyl hợp pháp và phi pháp (IMF)

Theo CDC Mỹ (4), fentanyl là một loại ma túy tổng hợp (giống như thuốc phiện, hợp chất opioid) mạnh hơn heroin tới 50 lần và mạnh hơn morphine 100 lần. Nó là nguyên nhân chính của các trường hợp  quá liều (overdose) gây tử vong hay  không gây tử vong ở Mỹ. Liều fentanyl 2mg có thể làm chết người.

Có hai loại fentanyl: fentanyl dược phẩm và fentanyl sản xuất phi pháp  (Illicitly manufactured fentanyl, IMF). Cả hai đều được coi là opioid tổng hợp.

Tuy dịch overdose chỉ được chú ý gần đây, thuốc này đã có mặt trên 60 năm nay. Bác sĩ người Bỉ (Belgium) Paul Janssen phát minh (tổng hợp) thuốc này vào năm 1959 và công ty dược phẩm Janssen Pharmaceutica của ông sở hữu bản quyền. Thuốc được dùng để trị đau nhức và gây mê (đường tĩnh mạch tên Sublimaze). Vào thập niên 1990, thuốc được dùng ở dạng thuốc dán cho thuốc hấp thụ vào da từ từ trong vài ngày(transdermal patch; Duragesic), tác dụng giảm đau kéo dài. Sau đó thuốc được bào chế ở dạng kẹo ngậm (lozenge, Actiq), viên sũi bọt trong miệng, thuốc xịt vào miệng (buccal spray) tác dụng nhanh hơn.Hiện nay, fentanyl là thuốc mê được dùng nhiều nhất, nhưng nên chú ý fentanyl được dùng trong những điều kiện y khoa được kiểm soát và theo dõi chặt chẻ .(5) 

Dược phẩm fentanyl được các bác sĩ kê toa để điều trị cơn đau dữ dội, đặc biệt là sau phẫu thuật và ung thư giai đoạn tiến triển. DEA xếp fentanyl vào Schedule II dành cho những dược phẩm có khả năng lạm dụng và gây nghiện cao (a high potential for abuse and severe dependence). 

Gần đây trong hầu hết các trường hợp dùng thuốc quá liều liên quan tới fentanyl, nguồn gốc chất này là do sản xuất bất hợp pháp, được phân phối qua các thị trường “drug” bất hợp pháp vì tác dụng giống như heroin của nó. Nó thường được thêm vào các loại drug khác vì tác dụng cực mạnh của nó, làm cho thuốc rẻ hơn, mạnh hơn, gây nghiện hơn và nguy hiểm hơn. Các mạng xã hội trên Internet làm cho việc cung cấp và phân phối fentanyl tăng bội phần, vượt qua các biên giới quốc gia và dễ dàng đến với mọi người không phân biệt tuổi tác, giai tầng xã hội, từ các do thị cho đến vùng quê hẻo lánh.

Sản xuất  fentanyl phi pháp (Illicitly manufactured fentanyl, IMF)

Fentanyl (IMF) được sản xuất bất hợp pháp có sẵn trên thị trường dược phẩm ở các dạng khác nhau, bao gồm cả dạng lỏng và dạng bột.

Fentanyl dạng bột trông giống như nhiều loại thuốc khác. Nó thường được trộn với các loại thuốc như heroin, cocaine và methamphetamine và được bào chế thành những viên thuốc giống với các loại opioid theo toa khác. Thuốc có chứa fentanyl cực kỳ nguy hiểm và nhiều người có thể không biết rằng thuốc của họ có chứa fentanyl.

Ở dạng lỏng, IMF có thể được tìm thấy qua  thuốc xịt mũi, thuốc nhỏ mắt, được nhỏ giọt trên giấy hoặc viên kẹo nhỏ.

Gần đây, một số email tiếng Việt phổ biến tin đồn cho rằng kẻ gian có thể nhét vào tay cầm cửa xe hơi những miếng giẻ có tẩm fentanyl và chỉ đụng tay vào có thể bị ngộ độc thuốc. Tuy nhiên điều này chưa được xác nhận vì sự hấp thụ fentanyl qua da bình thường khi tiếp xúc nhanh (casual contact) không đáng kể (khác với hấp thụ qua các thuốc dán vào da ( transdermal patch) nói ở trên, nhưng cần phải có thời gian khá lâu đến vài giờ). Những phản ứng (nếu có) như tim đập nhanh và mạnh, thở nhanh, ớn lạnh có lẽ được giải thích như là những triệu chứng của panic attack thì đúng hơn.(6,7) Quá lo sợ ngộ độc chỉ vì đụng chạm nhanh vào các vật có thể có thuốc fentanyl (như cửa xe, áo quần người overdose) có thể làm chúng ta do dự và trễ nải cấp cứu cho người bị ngộ độc quá liều. Mang găng tay, rửa tay sau khi tiếp xúc có thể là những biện pháp an toàn có ích.

Các tên gọi thuốc fentanyl bất hợp pháp ngoài thị trường đường phố:

• • • • Apache
      • Dance Fever
      • Friend
      • Goodfellas
      • Jackpot
      • Murder 8
      • Tango & Cash
      • China Girl, China Town, China White

Fentanyl và dùng thuốc quá liều

Fentanyl và các chất dạng thuốc phiện tổng hợp khác là những loại thuốc phổ biến nhất dẫn đến tử vong do dùng thuốc quá liều. Ngay cả với liều lượng nhỏ như 2mg, nó cũng có thể gây chết người. Ở Mỹ hơn 150 người chết mỗi ngày do sử dụng quá liều thuốc phiện tổng hợp như fentanyl.

Thuốc có thể chứa hàm lượng fentanyl gây chết người và  không thể nhìn, nếm hoặc ngửi để nhận biết nó. Gần như không thể biết được thuốc có chứa fentanyl hay không trừ khi  kiểm tra thuốc bằng que thử fentanyl (fentanyl test strip).

Hình 1: Tài liệu của cơ quan phòng ngừa dùng thuốc quá liều của tiểu bang Rhodes Island.

Que thử fentanyl (fentanyl test strip)

Que thử không đắt tiền và thường cho kết quả trong vòng 5 phút, và có thể quyết định sống chết. Ngay cả khi xét nghiệm âm tính, hãy thận trọng vì que thử có thể không phát hiện ra các loại thuốc giống fentanyl nhưng mạnh hơn, như carfentanil.

Tuy nhiên, nên chú ý FDA chỉ chuẩn thuận dùng các que thử này cho nước tiểu để phát hiện fentanyl trong phòng cấp cứu hay phòng khám. Mặc dù CDC và một số cơ quan y tế công cọng khuyến khích dùng các que này để phát hiện fentanyl trong các thuốc dùng để giải trí (drug), nên nhớ rằng trong đại đa số tiểu bang Hoa Kỳ và Dictrict of Columbia (Washington D.C.), sở hữu các que phát hiện fentanyl là phi pháp (illegal), và được xem như sở hữu một dụng cụ  để phân tích, xài ma túy (drug paraphernalia).(8)

Dấu hiệu quá liều

Nhận biết các dấu hiệu của  thuốc opioid quá liều (opioid overdose) có thể cứu sống một mạng người. Cần tìm xem có những dấu hiệu sau đây hay không:

• • • • Đồng tử (con ngươi) co lại, nhỏ, hẹp (pinpoint pupils)
      • Ngủ thiếp đi hoặc ngất đi
      • Thở chậm, yếu hoặc ngưng thở
      • Nghẹn họng không thở được (choking) hoặc phát ra âm thanh ọc ọc ở trong họng (gurgling)
      • Thân hình mềm nhũn, nằm ở tư thế bất thường
      • Da lạnh và/hoặc đẩm ướt (clammy skin)
      • Da bị đổi màu, tái tím (đặc biệt là ở môi và móng tay)

Phải làm gì nếu bạn nghĩ một người nào đó đang bị dùng thuốc quá liều?

1)Theo CDC, có thể khó phân biệt một người đang “phê” , say thuốc (high) hay đang bị nguy hiểm vì dùng quá liều (overdose). Nếu bạn không chắc chắn, hãy coi nó như một liều thuốc quá liều—bạn có thể cứu được một mạng người.

1)Gọi 911 ngay lập tức.*

2)Cho xịt mũi hoặc chích naloxone, nếu có.**

3)Cố gắng giữ cho người bệnh còn thức và tiếp tục thở.

4)Đặt nạn nhân nằm nghiêng để tránh bị nghẹn (choking).

5)Ở bên người đó cho đến khi có toán cấp cứu đến nơi.

*Hầu hết các bang đều có luật có thể bảo vệ người dùng thuốc quá liều hoặc người kêu cứu khỏi rắc rối pháp lý.(Good Samaritan law)

** Naloxone (tên thương mại là Narcan) là một loại thuốc có thể đảo ngược tác dụng của quá liều opioid và cứu mạng sống. Nó có bán  ở tất cả 50 tiểu bang và có thể được mua từ hiệu thuốc địa phương mà không cần toa bác sĩ ở hầu hết các tiểu bang.

2) Một số người ngại đến cứu giúp vì  lo sợ ngộ độc do đụng chạm vào các vật có thể có thuốc fentanyl (như cửa xe, áo quần, chăn mền người overdose); việc này có thể làm trễ nải cấp cứu cho người bị ngộ độc quá liều. Tuy nhiên  sự hấp thụ fentanyl qua da bình thường khi tiếp xúc nhanh (casual contact) không đáng kể (khác với hấp thụ qua các thuốc dán vào da (transdermal patch) nói ở trên, nhưng cần phải có thời gian khá lâu đến vài giờ). Những phản ứng (nếu có ở người tiếp xúc sơ sài ) như tim đập nhanh và mạnh, thở nhanh, ớn lạnh có lẽ được giải thích như là những triệu chứng của panic attack thì đúng hơn.(6,7)  Mang găng tay , rửa tay sau khi tiếp xúc có thể là những biện pháp an toàn có ích.

Hình 2: Thuốc Naloxone (4mg để xịt vào mũi, bên trái) và dạng dung dịch chích (0,4mg/ml, chích thịt hay dưới da, bên phải) để giải các opioid ( thuốc phiện, heroin hay fentanyl.)

Hình 3: Naloxone chiếm các thụ thể của opioid/ opioid receptor, cạnh tranh với các opioid khác như fentanyl, ngăn không cho chúng  tác dụng vào tế bào (opioid antagonist).

Về thuốc giải độc fentanyl và các opioid khác:

Naloxone (Narcan) nhanh chóng đảo ngược tình trạng thuốc quá liều (drug overdose) bằng cách ngăn chặn tác dụng của opioid. Nó có thể khôi phục lại nhịp thở bình thường trong vòng 2 đến 3 phút ở một người có nhịp thở chậm lại, hoặc thậm chí ngừng thở do dùng quá liều opioid. Có thể cần nhiều hơn một liều naloxone khi có liên quan đến opioid mạnh hơn như fentanyl.

Naloxone sẽ không gây hại cho người bệnh nếu họ dùng quá liều các loại thuốc không phải opioid, vì vậy tốt nhất bạn nên sử dụng nó nếu bạn nghĩ rằng người nào đó đang dùng thuốc opioid quá liều. Naloxone sẽ chỉ  tác dụng trong 30 đến 90 phút, vì vậy một người có thể cần dùng nhiều liều hoặc vẫn còn cảm thấy tác dụng của việc dùng fentanyl quá liều sau khi liều thuốc naloxone hết tác dụng.

Nếu bạn cho người nào đó dùng naloxone, hãy ở bên cạnh bệnh nhân cho đến khi có  toán cấp cứu đến phụ trách chữa trị và theo dõi,  hoặc trong ít nhất bốn giờ để đảm bảo hơi thở của bệnh nhân đã trở lại bình thường.

Theo báo Washington Post (9), Naloxone là thuốc theo toa nhưng có thể được mua mà không cần toa bác sĩ ở một số nhà thuốc và tổ chức cộng đồng. Naloxone có thể mua mà không cần toa tại các nhà thuốc CVS ở tất cả 50 tiểu bang, Washington D.C., và Puerto Rico. Walgreens cũng cung cấp naloxone mà không cần toa bác sĩ.

Thuốc xịt mũi giá chừng 120 đô la cho 2 ống. Đa số những trường hợp quá liều/overdose xảy ra tại nhà, cho nên những người dùng fentanyl do giải trí hay vì lý do y khoa cần trữ naloxone và những người trong gia đình cần biết thuốc để đâu, làm quen với việc dùng thuốc này cho nạn nhân lúc cần, trước khi toán cấp cứu đến nơi.

Chú ý: Những hướng dẫn cấp cứu là theo tài liệu hướng dẫn của CDC (Trung tâm Kiểm soát Bệnh của Mỹ)(10) và hoàn toàn có tính cách thông tin. Độc giả cần tham khảo trực tiếp tài liệu CDC được dẫn cuối bài. Chúng tôi không chịu trách nhiệm nếu bạn áp dụng cho mình hay cho người khác.

Tham khảo:

1)https://www.cnn.com/2022/02/18/health/fentanyl-fatal-overdoses-middle-schoolers/index.html

2)https://www.washingtonpost.com/dc-md-va/2022/12/27/courtland-milloy-column-fentanyl/

3)https://www.snopes.com/fact-check/fentanyl-overdose-death/

4)https://www.cdc.gov/stopoverdose/fentanyl/index.html

5)https://www.news-medical.net/health/Fentanyl-History.aspx

6)https://health.ucdavis.edu/news/headlines/can-fentanyl-be-absorbed-through-your-skin/2022/10

Trích dẫn: “It is a common misconception that fentanyl can be absorbed through the skin, but it is not true for casual exposure. You can't overdose on fentanyl by touching a doorknob or dollar bill. The one case in which fentanyl can be absorbed through the skin is with a special doctor-prescribed fentanyl skin patch, and even then, it takes hours of exposure.”

7)https://www.snopes.com/news/2022/08/23/napkin-drugged-in-car-door/

Snopes.com là một trang tin chuyên kiểm chứng các tin đồn, dư luận của Rand Corporation. Ngày 25 tháng 8, 2022, có đăng bài sau đây:

“Một phụ nữ ở Houston đã tuyên bố trong một video được công bố rộng rãi rằng cô ấy đã bị đánh thuốc mê sau khi chạm vào chiếc khăn ăn được kẹp trong tay lái xe của mình và phải nhập viện ngay sau khi tiếp xúc với nó.”

“ [Cô] Mims nói rằng cô ấy dùng móng tay nhặt chiếc khăn ăn và ném nó ra ngoài. Mặc dù cô ấy không chạm trực tiếp vào khăn ăn bằng đầu ngón tay, nhưng cô ấy nói rằng cô ấy đã chạm vào tay nắm cửa. Sau khoảng hai phút, Mims cho biết các đầu ngón tay của cô bắt đầu ngứa ran. Sau năm phút, cô ấy nói rằng toàn bộ cánh tay của cô ấy bắt đầu cảm thấy tê liệt, và cô ấy cũng cảm thấy lâng lâng và không thể thở được. Cô ấy nói trong video: “Đó là cả đống cảm xúc khác nhau cùng một lúc. Theo báo cáo, chồng cô ấy đã đưa cô ấy đến phòng cấp cứu, nơi cô ấy được thông báo rằng các dấu hiệu sinh tồn của cô ấy “không ổn định” và cô ấy được truyền dịch và thực hiện “một loạt các xét nghiệm”, bao gồm cả CT.

“Các bác sĩ cho biết tôi bị ngộ độc cấp tính từ một chất không rõ nguồn gốc. Tôi không có đủ nó trong cơ thể của mình để xác định nó là gì, nhưng chỉ một lượng nhỏ đó thôi cũng khiến tôi rối tung lên,” cô ấy nói trong video. “Vì vậy, hãy tưởng tượng nếu lúc đó tôi cầm tay nắm cửa xe bằng cả bàn tay của mình.”

Gần đây, một số email tiếng Việt phổ biến tin đồn tương tự và cho là người ta dùng fentanyl.

Trong bài báo điều tra này của Snopes , DEA sau khi được hỏi đã nhắc lại lời hướng dẫn chung như sau:

“Các đường phơi nhiễm tiềm ẩn đáng lo ngại nhất bao gồm hít phải bột hoặc sol khí (inhalation of powders or aerosol), tiếp xúc với màng nhầy, nuốt phải hoặc phơi nhiễm thứ phát do vết đứt trên da (ví dụ như kim đâm). Bất kỳ con đường phơi nhiễm nào trong số này đều có khả năng dẫn đến nhiều triệu chứng có thể bao gồm sự khởi phát nhanh chóng của tình trạng suy hô hấp đe dọa đến tính mạng. Tiếp xúc với da cũng là một con đường phơi nhiễm tiềm năng, nhưng không có khả năng dẫn đến quá liều trừ khi tiếp xúc với chất lỏng hoặc bột trong một thời gian dài. Tiếp xúc ngắn qua da  (brief skin contact) với fentanyl bất hợp pháp dự kiến sẽ không dẫn đến tác dụng độc hại nếu các dấu vết nhiễm bẩn có thể thấy  được loại bỏ kịp thời (nghĩa là nếu thấy có chất gì khả nghi dính , bám vào da tay thì phải rửa tay, bám vào bao tay, áo quần thì bỏ bao tay, vv [ Bs HVH chú thích])

8)https://www.cato.org/blog/fentanyl-test-strips-save-lives-yet-most-states-ban-them-drug-paraphernalia

9)https://www.washingtonpost.com/nation/2022/11/03/fentanyl-opioid-epidemic/

10)https://www.cdc.gov/stopoverdose/naloxone/index.html

Bác sĩ Hồ Văn Hiền
Ngày 8 tháng 2 năm 2023